پسادکتری چیست؟ بررسی صفر تا صد دوره فوق دکتری
دوره پسادکتری، پست‌داک/ Postdoc مخفف (Post Doctoral) یا فوق‌دکتری که این آخری، واژۀ دقیقی نیست چه در داخل و چه در خارج از کشور، طرفدار کم ندارد. فارغ‌التحصیلان مقطع دکتری که می‌خواهند مطالعات و تحقیقاتشان را در حوزۀ تخصصی خودشان تکمیل کنند و توسعه بدهند، برای دورهای یک تا 5 ساله به دانشگاه برمی‌گردند؛ اما نه به‌عنوان دانشجو، بلکه به‌عنوان پژوهشگر و دستیار استاد دانشگاه.
تقویت رزومه و بالا بردن شانس پیدا کردن یک موقعیت شغلی سطح بالا، دلایلی است که خیلی‌ها را مجاب می‌کند به‌جای وارد شدن به بازار کار، مدت بیشتری در دانشگاه بمانند. در ادامه این مقاله از سری مقالات تحصیلات تکمیلی روان آموز، از جزئیات بیشتری دربارۀ شرایط تحصیل در این دوره و پرسش پسادکتری چیست را آگاه خواهید شد، از جزئیات فراخوان پسادکتری سردرمی‌آورید و با چگونگی اپلای برای پست داک آشنا خواهید شد.
پسادکتری در ایران چه شرایطی دارد؟
دربارۀ دوره پسادکتری، نقاط ابهام و اطلاعات غلط زیادی وجود دارد؛ مثلاً خیلی‌ها فکر می‌کنند پسا دکتری، یک مقطع تحصیلی است و بعد از گذراندن آن، به فارغ‌التحصیلان مدرک فوق دکتری داده می‌شود که خب این‌طور نیست! پسادکتری، درواقع یک دورۀ پژوهشی است. در آن نه از کلاس و درس و امتحان خبری هست، نه مدرکی تحت‌عنوان پست‌دکتری وجود دارد و نه ورود به آن برای همه، ممکن و مجاز است.
دانشگاه‌ها برای پذیرش پژوهشگر در دوره فوق دکتری، شرایط خاصی دارند که کمی بعدتر با آن آشنا می‌شوید. فوق دکتری روانشناسی و دیگر رشته ها، حتی مدت زمان مشخص هم ندارد. درست است که بازۀ زمانی یک تا 5 ساله برای آن تعیین شده، اما مدتش بیشتر به نظر دانشگاه و نوع پژوهش موردنظر بستگی دارد و نمی‌توان به‌طور دقیق گفت که دورۀ پست‌داک چند سال است.
یکی دیگر از تصورات اشتباه رایج دربارۀ پسا دکتری این است که در ایران چنین دورهای وجود ندارد و حتماً باید به خارج از کشور رفت. این تصور احتمالاً از تقرب ذهنی واژۀ پست‌داک و مهاجرت نشئت می‌گیرد؛ به این معنا که با افزایش تقاضا برای اپلای در دروۀ پست‌داک و آمدن کلمۀ اپلای در کنار پسادکتری، شکل‌گیری چنین تصوری هم چندان دور از ذهن نیست.
اما، واقعیت این است که دانشگاه‌های ایران دوره پسادکتری دارند. این دوره‌ها که مستقلاً یا با همکاری دانشگاه‌های خارج از کشور برگزار می‌شود. جالب‌تر آنکه این دوره‌ها معمولاً محدود به دانشگاه‌های دولتی نیستند و حتی دانشگاه آزاد هم دورۀ فوق دکتری برگزار می‌کند.
مطالب مرتبط: برنامه ریزی و درس خواندن برای کنکور دکتری
چطور می‌شود پژوهشگر پسادکتری شد؟
در ایران، فراخوان پسادکتری، اولین قدم برای این کار است. دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی، با اعلام شرایط پذیرششان، پژوهشگر فوق دکتری جذب می‌کنند. کسانی که واجد شرایط باشند، با امضا کردن قراردادی می‌پذیرند که پروژه‌ای مشخص را با نظارت یک استاد راهنما پیش ببرند.
این قرارداد، برای هر دو طرف مزایایی دارد؛ پژوهشگر پسادکتری در زمینۀ موردمطالعه‌اش عمیق می‌شود، تخصص بیشتری به‌دست می‌آورد و رزومۀ قابل‌اعتناتری برای ورود به دنیای آکادمیک یا بازار کار غیردانشگاهی برای خودش دست‌وپا می‌کند.
ضمناً در این دوره، معمولاً حقوق هم دریافت می‌کند که جهت بررسی بیشتر سقف مبالغ حمایتی می‌توانید به سایت بنیاد ملی علمی ایران مراجعه کنید. در طرف دیگر، دانشگاه هم از امتیاز تولید علم و فناوری، بهره‌مند می‌شود. حالا ببینیم چطور می‌شود وارد دورۀ فوق دکتری شد.
مطالب مرتبط: آمادگی برای مصاحبه دکتری روانشناسی
شرایط پذیرش پسادکتری در دانشگاه‌های ایران
دانشگاه‌ها برای پذیرش پژوهشگر پسادکتری، فراخوان می‌دهند و شرایط اختصاصی موردنظرشان را اعلام می‌کنند. بنابراین داوطلبان باید با مراجعه به سایت دانشگاه موردنظرشان، خودشان را برای این دوره آماده کنند. با این‌حال، شرایط عمومی پذیرش فوق دکتری معمولاً در همۀ دانشگاه‌ها مشترک است که در ادامه می‌خوانید.
- از زمان دریافت مدرک دکتری، بیش از 3 تا 5 سال زمان نگذشته‌باشد. متغیر بودن این مدت، به‌دلیل قوانین متفاوت دانشگاه‌هاست؛ اما بههرحال شرط زمانی، از شروط مهم پذیرش پست‌داک است.
- فرد در هیچ سمت دولتی یا غیردولتی شاغل نباشد. دانشگاه‌ها ترجیح می‌دهند امتیازات استفاده از امکانات پژوهشی‌شان را دراختیار کسانی بگذارند که تمام وقت و تمرکزشان را صرف دورۀ پست‌داک کنند و به کار دیگری مشغول نباشند.
- فرد باید رزومۀ علمی قوی داشته‌باشد. مقالات چاپ‌شده در مجلات معتبر، از شرط‌های مهم این دوره است. تعداد این مقالات بنا به دانشگاه و رشته متغیر است؛ اما معمولاً حداقل دو مقالۀ چاپ‌شده، موردنیاز است. دانشگاه‌ها برای پذیرش اساتید میزبان در دورۀ فوق دکتری، شروط علمی سفت‌وسخت‌تری درنظر میگیرند؛ داشتنِ یک طرح پژوهشی انجام‌شده یا اثر تألیفی، داشتن طرح پژوهشی دردست اجرا با سازمانی خارج از دانشگاه، راهنمایی یک دانشجوی دکتریِ فارغ‌التحصیل‌شده و… . جهت مطالعه بیشتر و نحوه نوشتن مقالات علمی، مطالعه مقاله مراحل نوشتن مقاله علمی پژوهشی روانشناسی به شما پیشنهاد می‌شود.
- طرح پژوهشیِ موردنظر، نباید تکراری باشد. بالاتر گفتیم که دانشگاه‌ها از دورۀ پسادکتری انتظار دارند که به تولید علم منجر شود. بنابراین بدیهی است که طرح‌های قبلاً اجراشده و ایده‌های تکراری، جایی در این دوره نداشته‌باشند.
- شرایط سنی پست دکترا معمولاً زیر 40سال است علاوه بر آن نمرۀ پایان‌نامۀ خوب و بالاتر، داشتن روحیۀ پژوهشگری و علاقه به فعالیت علمی و داشتن توصیه‌نامه، از دیگر شرایطی است که برای پذیرش دورۀ فوق دکتری اعلام می‌شود.
مطالب مرتبط: معرفی 4 مورد از بهترین روش های مطالعه برای کنکور
مزایای پسادکتری چیست؟
کسانی که موفق می‌شوند دانشگاه را مجاب کنند روی آن‌ها به‌عنوان پژوهشگر پسادکتری حساب کند، غیر از آنکه رزومۀ قوی‌تری برای خودشان می‌سازند، از مزایای دیگری هم برخوردار می‌شوند.
البته مزیت حساب کردن مواردی که در ادامه می‌آید، بستگی به اهداف و برنامه‌های شخصی دارد؛ چراکه، درحالی‌که بعضی در آرزوی آن هستند، گروهی دیگر معتقدند پسادکتری، اتلاف وقت است و امتیازاتش به زمانی که صرف آن می‌شود، نمی‌ارزد. بههرحال،برای اینکه تصویری شفاف و روشنی از این دوره داشته باشیم، بد نیست که مزایای دوره فوق دکتری را با هم مرور کنیم.
- پژوهشگران پست‌داک در دورۀ موردنظر، حقوق دریافت می‌کنند که ماهیانه معادل حداکثر 80درصد حقوق استادیار پایه یک است. علاوه‌بر این، کمیته‌ی تخصصی، برای سرپرست طرح، مبلغ ثابتی برای یک سال و مبلغی هم بابت تجهیزات موردنظر تعیین می‌کند.
- همکاری با پژوهشگر پست‌داک، دانشگاه یا مرکز تحقیقاتی را به استخدام فرد ملزم نمی‌کند. با این‌حال معرفی کردن خود به‌عنوان یک فرد متخصص در زمینه‌ای مشخص و آشنایی با اساتید و صنعت، معمولا ً ورود به موقعیت‌های شغلی به‌ویژه آکادمیک را تسهیل می‌کند.
- داوطلبان مرد واجد شرایط، می‌توانند از امتیاز امریه پسادکتری یا سربازی نخبگان بهره‌مند شوند. اگر خودتان و یا اطرافیانتان قصد شرکت در آزمون ارشد روانشناسی را دارید و نگران سربازی و مشمولیت آن را دارید مطالعه مقاله شرایط و قوانین کنکور ارشد برای مشمولین نظام وظیفه چیست؟ به شما پیشنهاد می‌شود.
- پژوهشگر فوق دکتری، بنا به تشخیص دانشگاه، می‌تواند حین اشتغالش به پژوهش، به‌عنوان مدرس هم مشغول‌به‌کار شود.
مطالب مرتبط: تفاوت دکتری روانشناسی وزارت علوم و وزارت بهداشت
حقوق پسادکتری در ایران در زمان گذراندن دوره و پس از فارغ التحصیلی
اگر قصد دارید وارد دوره پسادکتری در ایران شوید، باید بدانید که این مقطع برخلاف دوره‌های تحصیلی قبلی، یک موقعیت شغلی‌پژوهشی با حقوق ماهانه است. ساختار مالی پسادکتری در ایران بر پایۀ مدل «مسئولیت مشترک» طراحی شده؛ به این معنا که تأمین مالی از سوی دولت، دانشگاه، صنعت و گاهی حتی استاد میزبان انجام می‌شود.
خبر خوش برای متقاضیان سال ۱۴۰۴ این است که بنیاد ملی علم ایران (INSF) سقف حمایت از هر طرح پسادکتری را به ۴۳۸ میلیون تومان در سال افزایش داده؛ از این مبلغ، ۲۸۸ میلیون تومان به‌عنوان حقوق سالانه پژوهشگران پسادکتری که تقریباً معادل استادیار پایۀ در دانشگاه تهران است، پرداخت می‌شود و ۳۰ تا ۱۲۰ میلیون تومان باقی‌مانده هم به‌عنوان گرنت پژوهشی برای خرید مواد، تجهیزات و خدمات تخصصی طرح اختصاص می‌یابد. این الگو هم‌زمان هم امنیت مالی اولیه ایجاد می‌کند و هم پژوهش را به‌سمت نیازهای واقعی صنعت و جامعه سوق می‌دهد.
مراحل دوره پسادکتری چیست؟
حالا که کمابیش می‌دانید چه کسانی و در چه شرایطی می‌توانند وارد دوره فوق دکتری بشوند، برویم از کلیات این دوره سردربیاوریم. دانشگاه‌ها، بنیاد ملی نخبگان، مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور و موسسات پژوهشی معتبر دیگر، طی فراخوان‌هایی، شرایط پذیرش را اعلام می‌کنند. رشته‌های پسادکتری را هم در همین فراخوان‌ها باید جست‌وجو کرد. علاقه‌مندان بعد از مطالعۀ فراخوان باید؛
- با تکمیل فرم اطلاعات، در سایت مربوطه ثبت‌نام کنند.
- مدارک علمی و پژوهشی و رزومۀ خود را ارسال کنند.
- طرح تحقیق (شامل مقدمه، روش پژوهش و نتیجۀ موردنظر) را ارسال کنند.
- بعد از تأیید طرح پژوهشی، بین پژوهشگر و دانشگاه قراردادی امضا می‌شود.
- پژوهشگر متعهد می‌شود براساس زمان‌بندیِ مشخص‌شده ازسوی دانشگاه، با نظارت استاد راهنما مشغول‌به‌کار شود.
- دانشگاه متعهد می‌شود امکانات و تجهیزات لازم را برای پژوهشگر فراهم کند.
- دانشگاه، گواهی اتمام کار صادر می‌کند. این گواهی، حکم مدرک تحصیلی ندارد و صرفاً برای اثبات گذراندن دورۀ پژوهشی است.
مطالب مرتبط: منابع آزمون دکتری روانشناسی
انواع دوره‌های پسادکتری
تا این‌جا می‌دانید که فراخوان پذیرش پژوهشگر فوق دکتری، ازسوی دانشگاه‌ها و مراکز علمی دیگر، انجام می‌شود. خب فرق این‌ها در چیست؟ در یک نوع دسته‌بندی، پسادکتری به سه نوع تقسیم می‌شود.
پسادکتری ساده یا داخلی که همان شکلِ شناخته‌شدۀ این دوره است و طرف قرارداد، دانشگاه است. در پسادکتری مستقل، سازمان‌هایی مثل بنیاد ملی نخبگان، فدراسیون سرآمدان علمی کشور و صندوق حمایت از پژوهشگران، با داوطلبان دورۀ پسادکتری قرارداد می‌بندند.
نوع سوم، پسادکتری غیرمقیم است که دانشگاه به‌عنوان رابط بورسیه کردن دانشجوها عمل می‌کند. حالا بسته به نوع کاری که در هرکدام از این شکل‌های پسادکتری انجام می‌شود، دوره‌های پسادکتری در چهار دسته قرار میگیرند. آیین‌نامۀ جذب و به‌کارگیری پژوهشگران پسادکتری، این دسته‌ها را این‌طور معرفی می‌کند:
پسادکتری تحقیقات بنیادی
در این دورۀ پسادکتری، یک طرف قضیه پژوهشگر است و طرف دیگر استاد میزبان یا پروژۀ تحقیقاتی و نتیجۀ کار، به‌صورت مقاله، کتاب یا ثبت اختراع، منتشر خواهدشد. پست‌داک تحقیقات بنیادی، در علوم انسانی به نظریه‌ای تازه و در رشته‌های هنری، به یک اثر بدیع ختم می‌شود.
پسادکتری تحقیقات کاربردی
وقتی قرارداد بین پژوهشگر و موسسه‌ای تولیدی یا صنعتی باشد، با دورۀ پسادکتری کاربردی سروکار داریم که به تولید یک محصول مشخص، ثبت اختراع و کمک به نوآوری منجر می‌شود.
پسادکتری فناوری
در این دورۀ فوق دکتری، محقق با یک شرکت دانش‌بنیان قرارداد می‌بندد. حل مشکلات و مسائل به روش دانش‌بنیان و تولید محصول، از اهداف پسادکتری فناوری است.
پسادکتری صنعتی
محقق در دورۀ پسادکتری صنعتی، با یک واحد صنعتی برای حل مسئله‌ا‌ی مشخص قرارداد می‌بندد؛ بنابراین این دوره، تقاضامحور است و پروژه‌ای که انجام می‌شود، بستگی به نیاز صنعت دارد.
مطالب مرتبط: ارشد و دکتری بدون کنکور
آینده شغلی پسادکتری: چه فرصت‌هایی در انتظار پژوهشگران است؟
یکی از مهم‌ترین سؤال‌هایی که ذهن متقاضیان پسادکتری را درگیر می‌کند این است که: بعد از این دوره چه اتفاقی می‌افتد؟ آیا گذراندن پسادکتری تضمینی برای یافتن شغل است؟ پاسخ روشن است: خیر. پسادکتری به‌خودی‌خود به‌معنای اشتغال نیست، بلکه مقدمه‌ای برای ورود به بازار کار پژوهشی یا دانشگاهی است.
برای بسیاری، هدف اصلی تبدیل‌شدن به عضو هیئت علمی است، و پسادکتری با تقویت رزومۀ پژوهشی، ارتقای مهارت‌های تدریس، و گسترش شبکۀ علمی، شانس دستیابی به این هدف را افزایش می‌دهد. اما واقعیت این است که کرسی‌های هیئت علمی در کشور محدودند و رقابت بسیار شدید است. این محدودیت فقط مختص ایران نیست؛ برای مثال، حتی در آلمان درصد محدودی از پژوهشگران پسادکتری موفق به دریافت موقعیت شغلی دائمی در دانشگاه‌ها می‌شوند. بنابراین، اگرچه پسادکتری مسیر را هموارتر می‌کند، اما تضمینی برای مقصد نهایی نیست.
شاید بزرگ‌ترین تحول در چشم‌انداز پسادکتری در ایران، ایجاد مسیرهای مشخص برای ورود به بخش غیردانشگاهی باشد. دوره‌های «کاربردی»، «فناوری» و «صنعتی» به‌طور خاص برای همین هدف طراحی شده‌اند. گذراندن این دوره‌ها به شما تجربۀ ارزشمندی در حل مسائل واقعی صنعت، کار در محیط کسب‌وکار و توسعۀ محصولات فناورانه می‌دهد. این تجربیات، شما را به گزینه‌ای بسیار جذاب برای شرکت‌های دانش‌بنیان، واحدهای تحقیق و توسعه صنایع بزرگ و مراکز نوآوری تبدیل می‌کند.
3 مسیر کلیدی برای جذب پژوهشگر پسادکتری در ایران
1. فراخوان ملی تحقیقات بنیادی:
دومین فراخوان بزرگ پسادکتری در حوزۀ تحقیقات بنیادی با همکاری مشترک شورای عالی علوم، تحقیقات و فناوری (عتف) و بنیاد ملی علم از اردیبهشت ۱۴۰۴ آغاز شد. ویژگی برجسته این فراخوان، عدم‌محدودیت در ظرفیت پذیرش است؛ فرصتی کم‌نظیر برای دانش‌آموختگان دکتری که به‌دنبال تجربۀ پژوهشی در سطوح عالی هستند. ثبت‌نام از طریق سامانه رسمی شورای عتف به نشانی www.atf.gov.ir انجام می‌شود.
2. طرح پسادکتری فناوری:
معاونت فناوری وزارت علوم نیز فراخوانی هدفمند برای جذب پژوهشگران در حوزه‌های کاربردی و فناورانه منتشر کرده است. این طرح با مشارکت شرکت‌های دانش‌بنیان و فناور در حوزه‌هایی نظیر «گلخانه‌های هوشمند»، «زیست‌فناوری دریا» و «مهندسی پزشکی» اجرا می‌شود. علاقه‌مندان می‌توانند از طریق سامانه www.parkintern.ir اقدام به ثبت‌نام کنند.
3. طرح شهید چمران؛ حمایت از پژوهش‌های تقاضامحور:
پسادکتری بنیاد ملی نخبگان در قالب طرح شهید چمران از پژوهشگران این مقطع که با دانشگاه‌های تراز اول کشور مانند دانشگاه صنعتی شریف در راستای حل مسائل صنعت همکاری دارند، حمایت می‌کند. ثبت‌نام در این طرح از طریق سامانه سینا به نشانی sina.bmn.ir صورت می‌گیرد.
اپلای برای پست‌داک در خارج از کشور
خب دیگر چیزی دربارۀ دوره‌ی پسادکتری در ایران نمانده‌است که ندانید و حالا می‌رسیم به اپلای کردن برای این دوره که خارج از ایران به پست‌داک معروف است.
شرایط پسا دکتری خارج از ایران، به رشته و کشور موردنظر، بستگی دارد اما می‌توان یک‌سری قواعد کلی برای پذیرش پست‌داک تعیین کرد که بین دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی مشترک است.
داوطلبان پست‌داک، ابتدا باید در حوزۀ تحصیلی و پژوهشی موردعلاقه‌شان، دنبال یک استاد راهنما بگردند که در آن زمینه مطالعه و فعالیت داشته‌باشد. بعد مستقیماً به استاد موردنظر یا دانشگاه محل تدریس او ایمیل می‌زنند، طرح تحقیقاتیشان را معرفی می‌کنند و اگر طرحشان پذیرفته شد، دعوت‌نامه دریافت می‌کنند.
بعد از این مرحله، مدارک موردنیاز را برای دانشگاه ارسال می‌کنند و خودشان هم در زمان مقرر راهی می‌شوند. مدارک شامل موارد زیر است. البته آن‌چه در ادامه می‌آید، صرفاً مربوط به پست‌داک است و شرایط موردنیاز ویزا مثل مدارک اثبات تمکن مالی را دربرنمی‌گیرد.
- مدارک شناسایی
- مدارک تحصیلی مقاطع قبلی
- پروپوزال تحقیقاتی که متنی است دربارۀ اهداف پژوهشی و باید اهمیت و ضرورت تحقیق موردنظر را شرح بدهد.
- توصیه‌نامه از یک یا سه استاد (بسته به تشخیص دانشگاه مقصد) که صلاحیت علمی فردِ متقاضی را تأیید کند.
- رزومه که فعالیت‌های علمی و پژوهشی فرد شامل مقالات منتشرشده، گواهی‌نامه‌ها، دوره‌های گذرانده‌شده و مانند این‌ها را شامل می‌شود.
- کاور لِتر(cover letter) که معرفی‌نامه‌ای است نوشتۀ خودِ فرد برای توضیح دلایل و انگیزه‌های شرکت در دورۀ پست‌داک و انتخاب دانشگاه موردنظر.
- مدرک زبان که به کشور مدنظر بستگی دارد. بعضی از کشورها مثل آلمان ممکن است مدرکی به زبان رسمی خودشان بخواهند و برای بعضی از کشورها مدرک انگلیسی، البته با تعیین شرط نمرۀ آیلتس، کافی است.
مقاله پیشنهادی: رشته های بین المللی روانشناسی که در ایران وجود ندارند!
سوالات متداول (FAQ)
1. آیا پسادکتری یک مقطع تحصیلی است و مدرک دارد؟ خیر، پسادکتری یک مقطع تحصیلی نیست، بلکه یک دورۀ پژوهشی شغلی موقت است. در پایان دوره، مدرک تحصیلی صادر نمی‌شود، بلکه یک گواهی اتمام دوره به پژوهشگر اعطا می‌گردد.
2. دوره فوق دکتری چندسال است؟ این دوره معمولاً بین یک تا دو سال است، اما بسته به نوع طرح و آیین‌نامۀ دانشگاه، قابلیت تمدید تا پنج سال را نیز دارد.
مطلب پیشنهادی برای دانشجویان روانشناسی ⇐ منابع کنکور ارشد روانشناسی
تیم تحریریه روان آموز
من مطالب بیشتری میخواهم ممنونم
سلام و درود ، به محض دریافت اطلاعات بیشتر حتما در سایت خدمتتون ارائه می شود.
متشکرم
خواهش میکنم ممنون از همراهی شما
عالیست اطلاعات بیشتر نیازه البته برای داخل کشور.
سپاس از همراهی شما