معرفی رویکرد مبتنی بر پذیرش و تعهد (act) به زبان ساده

روان درمانی مبتنی بر پذیرش و تعهد (act)، مجموعه رویکردهایی که برخلاف نسل قبل روش‌های درمانی، قصد ندارند به جنگ افکار منفی و رفتارهای ناسازگارانه بروند. در مقالۀ پیش‌رو، رویکرد اکت به زبان ساده، توضیح داده می‌شود. هم‌چنین با فرایند درمان و استعاره در اکت، آشنا خواهیدشد.

روانشناسی مبتنی بر پذیرش و تعهد (act) که ترجمۀ «acceptance and commitment therapy» است، یکی از درمان‌های موج سوم «third-wave therapies» است؛ مجموعه رویکردهایی که برخلاف نسل قبل روش‌های درمانی، قصد ندارند به جنگ افکار منفی و رفتارهای ناسازگارانه بروند.

در درمان‌های موج سوم یا نسل سوم، هدف غایی درمان این است که درمانجو بپذیرد چیزهای تغییرناپذیری وجود دارند و یاد بگیرد که افکار، احساسات، خاطرات و حس‌های فیزیکی‌اش را درک کند. روان‌درمانی‌های نسل سوم، این وظیفه را به‌کمک دو عنصر اصلی «پذیرش» و «ذهن‌آگاهی» یا «مایندفولنس» انجام می‌دهند.

تاریخچه درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد

هر رویکرد درمانی ریشه در تاریخچه‌ای دارد. درمان پذیرش و تعهد (رویکرد ACT) نیز نتیجۀ سال‌ها پژوهش، تجربۀ بالینی و تلاش‌های بنیان‌گذاران آن برای ارائۀ روشی نوین در کاهش رنج انسان است.

در دهه 1980، روان‌شناسی به نام دکتر استیون سی. هِیز (Steven C. Hayes)، به‌دنبال رویکردی جدید برای درک و درمان رنج‌های روانی بود. او که خود با حملات اضطراب دست‌وپنجه نرم می‌کرد، متوجه شد که تلاش‌های مرسوم برای سرکوب یا حذف افکار و احساسات منفی، نه‌تنها بی‌فایده است، بلکه اغلب اوضاع را بدتر می‌کند.

این تجربۀ شخصی، همراه با دانش عمیق او در زمینۀ روان‌شناسی رفتارگرا و شناختی، او را به‌سمت مسیری متفاوت سوق داد. او به‌دنبال درمانی بود که هدفش صرفاً کاهش علائم نباشد، بلکه به افراد کمک کند تا انعطاف‌پذیری روان‌شناختی خود را افزایش دهند.

اولین نسخه از این درمان که در حدود سال 1982 توسعه یافت، «فاصله‌گذاری جامع (comprehensive distancing)» نام داشت که بر ایدۀ اصلی ایجاد فاصله بین فرد و افکارش تأکید می‌کرد و پس از آن استیون سی. هِیز به عنوان بنیان گذار رویکرد act در جهان نام گرفت.

اهداف رویکرد ACT چیست؟

هدف اصلی درمان پذیرش و تعهد رسیدن به انعطاف‌پذیری روان‌شناختی است. تمام تکنیک‌ها و فرایندهای این رویکرد در نهایت به تقویت همین توانایی کمک می‌کنند و آن را به‌عنوان محور مرکزی درمان دنبال می‌کنند.

انعطاف‌پذیری روان‌شناختی به این صورت تعریف می‌شود: «توانایی برقراری تماس کامل با لحظۀ حال به‌عنوان یک انسان آگاه، و تغییر یا پافشاری بر رفتار در زمانی که این کار در خدمت ارزش‌های مشخص‌شده باشد». به زبان ساده‌تر، انعطاف‌پذیری روان‌شناختی یعنی توانایی باز بودن در برابر تجربیات خوشایند و ناخوشایند، آگاه بودن از آنچه در اینجا و اکنون می‌گذرد، و انجام دادن کارهایی که برایمان مهم است. این ظرفیت، به ما اجازه می‌دهد تا به‌جای واکنش‌های خودکار و هیجانی، پاسخی آگاهانه و مبتنی‌بر ارزش به موقعیت‌های زندگی بدهیم.

رویکرد پذیرش و تعهد (act) در روانشناسی

سال‌ها در روانشناسی، فرض بر این بود که انسان به‌طور طبیعی باید سالم و نرمال باشد، به این‌ معنی که اختلال روانی نداشته‌باشد. اما پای رویکرد ACT که به دنیای روانشناسی باز شد، این فرض زیرسوال رفت. رویکرد act در روانشناسی اعتقاد دارد که داشتن اختلالات روانی، نرمال است و تفاوت ما انسان‌ها با یکدیگر، صرفا به درجۀ اختلال روانیمان بستگی دارد. حالا این اختلال روانی از کجا می‌آید؟

رویکرد act در روانشناسی می‌گوید اختلالات روانی، به دو ‌دلیلِ زیر ایجاد می‌شوند؛

• اجتناب تجربه‌ای: به‌معنی اجتناب از تجربه‌های خصوصی «private experiences»؛ افکار، احساسات و امیال

فرایندی بادوام و ادامه‌دار که در آن، حواسمان را به چیزهای دیگری، غیر از افکار و احساسات و امیالمان پرت می‌کنیم تا اضطراب و فشار روانی را کاهش بدهیم. نتیجه؟ چیزهایی که از آن‌ها اجتناب می‌کنیم، با قدرت بیشتری خودشان را به ما تحمیل می‌کنند.

• هم‌جوشی شناختی: به‌معنی استفاده از کلمات درمعنای لغوی و غیراستعاری

جوش‌خوردگی شناختی، حالتی است که در آن، جدا کردن افراد از افکارشان، غیرممکن است. یعنی چنان در افکارمان ذوب شده‌ایم که بر رفتار ما غالب هستند و حتی نمی‌دانیم که درحال فکر کردن هستیم.

مطلب مرتبط: با انواع اختلالات روانی آشنا شوید!

درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد (act)

خب اگر فرض کنیم دربارۀ دلیل ابتلا به اختلالات روانی، حق با رویکرد درمانی act باشد، برای درمان چه می‌شود کرد؟ پروتکل درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد، می‌گوید بهترین کار این است که بزنیم به دل هم‌جوشی شناختی و معنای لغوی کلمه‌ها را ازبین ببریم.

پیشنهاد عجیبی به‌نظر می‌رسد ولی خب رویکرد act برای این پیشنهاد، دلیل دارد؛ وقتی معنای استعاری و نمادین به واژه‌ها بدهیم، درمانجو متوجه می‌شود که واژه‌ها چقدر می‌توانند در باطن، بی‌معنی باشند. در این فرایند که «فاصله‌‌گیری شناختی» یا «هم‌جوشی‌زدایی» نامیده می‌شود، فرد یک قدم به عقب برمی‌دارد و افکارش را از بیرون نگاه می‌کند.

این فاصله گرفتن به او کمک می‌کند تا بفهمد افکارش، صرفا چندتا کلمه و تصویر ذهنی هستند و خودش را با افکارش یکی نداند. درمانگر، مراجع را به سمتی هدایت می‌کند که افکارش را یک‌جور فرضیه بداند، نه حقیقت مطلق یا واقعیتِ غیرقابل‌تغییر.

یکی از تمرین‌های act برای هم‌جوشی‌زدایی، به این‌ترتیب انجام می‌شود؛ درمانگر از مراجع می‌خواهد یک واژه را بارها و بارها تکرار کند. این تکرار، کلمه را از معنای قراردادیِ چسبیده به آن، جدا می‌کند. امتحان کنید. مثلا چندبار پشت‌سر هم، کلمۀ «قاشق» را تکرار کنید. بعد از تکرار زیاد، این واژه دیگر چیزی جز یک‌سری صامت و مصوت نخواهدبود. شاید حتی به خودتان بگویید «اصلا قاشق یعنی چی؟».  

بیایید حرف‌هایمان را تا این‌‎جا جمع‌بندی کنیم. براساس آن‌‎چه توضیح دادیم، درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد، نمی‌خواهد رویدادهای خصوصی (افکار، احساسات و امیال) را تغییر بدهد؛ بلکه تمرکزش روی تغییر دادن نحوۀ پردازش و واکنش نشان دادن به این رویدادهاست. حالا ببینیم act، چطور ازپس چنین کاری برمی‌آید.

فرایندهای رویکرد Act

رویکر Act به زبان ساده از شش فرایند تشکیل شده است. چهار فرایند اول به ما کمک می‌کنند از جنگ با تجربه‌های درونی دست بکشیم و با آگاهی و گشودگی با آن‌ها روبه‌رو شویم و دو فرایند پایانی، جهت و عمل را به زندگی می‌دهند و انرژی آزادشده از رنج درونی را به‌سمت رشد هدایت می‌کنند. در ادامه هر مورد را به تفکیک توضیح خواهیم داد:

۱. پذیرش (Acceptance)

 پذیرش یعنی رویارویی فعال با افکار و احساسات بدون سرکوب یا کنترل آن‌ها. به‌جای جنگیدن با اضطراب یا فرار از غم، اجازه می‌دهیم این تجربه‌ها بیایند و بروند. این فرایند جایگزین اجتناب تجربه‌ای است و انرژی ما را برای زندگی آزاد می‌کند.

۲. گسلش شناختی (Cognitive Defusion)

گسلش یعنی فاصله گرفتن از افکار و دیدن آن‌ها به‌عنوان کلمات و تصاویر ذهنی، نه حقیقت مطلق. وقتی می‌گوییم «من در‌حال داشتن این فکر هستم»، قدرت افکار برای کنترل ما کاهش می‌یابد. استعارۀ «راننده و مسافران اتوبوس» نشان می‌دهد که افکار می‌توانند حضور داشته باشند، اما مسیر زندگی با ماست.

در استعارۀ مسافران اتوبوس، شما راننده‌ای هستید که زندگی‌اش را به‌سوی ارزش‌ها هدایت می‌کند. افکار و احساسات مثل مسافرانی سوار می‌شوند؛ برخی آرام و برخی پر سر و صدا و مزاحم. به‌جای جنگیدن با آن‌ها، حضورشان را می‌پذیرید و همچنان فرمان را در دست گرفته، مسیر ارزش‌هایتان را ادامه می‌دهید.

۳. ارتباط با لحظۀ حال (Being Present)

 این مهارت یعنی توجه آگاهانه و بدون قضاوت به آنچه در همین لحظه رخ می‌دهد. ذهن معمولاً در گذشته یا آینده سرگردان است، اما با ذهن‌آگاهی می‌توان توجه را به صداها، حس‌ها و مناظر اکنون بازگرداند. این حضور باعث می‌شود واکنش‌ها انعطاف‌پذیرتر و کمتر خودکار باشند.

۴. خود به‌عنوان زمینه (Self-as-Context) این فرایند فرد را با «خود مشاهده‌گر» آشنا می‌کند؛ بخشی پایدار فراتر از نقش‌ها، افکار و احساسات. بر‌خلاف «خود‌پندارۀ» شکننده، این خود مانند آسمان است که آب‌وهوای متغیر تجربه‌ها در آن رخ می‌دهد. چنین دیدگاهی ثبات و امنیت درونی ایجاد می‌کند.

۵. ارزش‌ها (Values)

 ارزش‌ها نقش قطب‌نما را در زندگی ایفا می‌کنند و کیفیتی مداوم از بودن و عمل کردن ارائه می‌دهند. آن‌ها با اهداف فرق دارند؛ اهداف مقصدهای قابل دستیابی‌اند، اما ارزش‌ها مسیرهایی بی‌انتها هستند. شفاف‌سازی ارزش‌ها معنا و انگیزه‌ای پایدار برای زندگی فراهم می‌کند.

۶. عمل متعهدانه (Committed Action)

 این فرایند یعنی ترجمۀ ارزش‌ها به رفتارهای واقعی و پایدار. فرد اهدافی هماهنگ با ارزش‌ها تعیین می‌کند و حتی در حضور افکار و احساسات دشوار، اقدام مؤثر انجام می‌دهد. تغییر پایدار وقتی رخ می‌دهد که رفتار بر پایۀ ارزش‌ها شکل بگیرد، نه اجتناب از درد.

مطلب مرتبط: معرفی دو نوع از سبک های تصمیم گیری که باید بشناسید!

استعاره های رویکرد اکت (act) چیست؟

درمانگران اکت، از روش‌های مختلفی در فرآیند درمان، استفاده می‌کنند؛ تمرین، فعالیت‌های مبتنی ‌بر ذهن‌آگاهی و روش محبوبِ استعاره یا متافور. استعاره‌ها، داستان‌های کوتاهی هستند که به افراد کمک می‌کنند ازطریق قرار گرفتن در یک‌سری موقعیت فرضی ساده، به شناخت‌ها و نحوۀ عملشان آگاهی پیدا کنند.

استعاره ها در رویکرد act، بنا به امتیازات مختلفی که دارند، زیاد به‌کار برده می‌شوند. یکی از این امتیازات آن است که چون امرونهی و نصیحت در آن‌ها راه ندارد، طبعا مراجع دربرابرشان مقاومت به‌خرج نمی‌دهد.

حسن دیگرشان این است که در آن‌ها، جواب درست و غلط وجود ندارد که باعث می‌شود مراجع، احساسِ منفیِ مورد آزمون قرار گرفتن، نداشته‌باشد. نکتۀ مثبت دیگر استعاره، در کوتاه و سرراست بودنش است که باعث می‌شود به‌خوبی در ذهن جا بیفتد و در موقعیت‌های غیر از جلسات درمان هم به‌کار برود.

استعاره‌های اکت، متنوع، پرتعداد و انعطاف‌پذیرند و در موقعیت‌های بسیار زیادی کاربرد دارند. استعارۀ مهمان ناخوانده، استعارۀ جزیره، استعارۀ بیلچه، استعارۀ ببر و استعارۀ صفحۀ شطرنج، فقط بعضی از متافورهایی هستند که درمانگران act، به‌کار می‌برند.

در استعارۀ دو کوه که اغلب در جلسۀ اول و برای برقراری رابطۀ درمانی به‌کار برده می‌شود، درمانگر به مراجع می‌گوید که فرض کند هردوی آن‌ها درحال بالا رفتن از کوه خودشان هستند. مراجع، در مسیر خودش چشم‌اندازها، راه‎ها و موانعی می‌بیند که درمانگر نمی‌بیند.

درمانگر هم علاوه‌بر زاویه ‌دید شخصی‌اش از کوه خود، به مسیر مراجع دید دارد و از آن زاویه می‌تواند چیزهای متفاوتی را ببیند. برای آشنایی بیشتر با استعاره های اکت، کتابی بهتان پیشنهاد می‌کنیم که منبع خوبی است مملو از تعداد قابل‌توجهی از متافورهای رویکرد act.

کاربرد درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد: بافتن انعطاف‌پذیری در تاروپود زندگی

یکی از بزرگ‌ترین نقاط قوت اَکت، ماهیت «فراتشخیصی» (transdiagnostic) آن است. این بدان معناست که اَکت به‌جای تمرکز بر علائم یک اختلال خاص، مانند افسردگی یا وسواس، فرایندهای روان‌شناختی بنیادینی را هدف قرار می‌دهد که در طیف وسیعی از مشکلات انسانی مشترک هستند.

مدل‌های تشخیصی سنتی، مشکلات سلامت روان را به دسته‌های مجزا تقسیم می‌کنند. اما اَکت بر این فرض استوار است که مشکلات ظاهراً متفاوت، مانند اجتناب اجتماعی در افسردگی، رفتارهای چک کردن در وسواس، یا تشدید تعارض در یک رابطه، اغلب توسط ریشه‌های یکسانی از انعطاف‌ناپذیری روان‌شناختی هدایت می‌شوند.

با هدف قرار دادن این ریشه‌های مشترک، اَکت می‌تواند در حوزه‌های مختلفی از زندگی، از سلامت روان فردی گرفته تا روابط بین‌فردی، مؤثر واقع شود.

درمان اضطراب و افسردگی با رویکرد اکت

اضطراب و افسردگی، دو مورد از شایع‌ترین چالش‌های سلامت روان، اغلب با اجتناب تجربه‌ای و آمیختگی شناختی شدید همراه هستند. فرد مبتلا‌به اضطراب ممکن است از موقعیت‌هایی که احساسات ناخوشایند را برمی‌انگیزند دوری کند و فرد مبتلا‌به افسردگی ممکن است با افکار منفی دربارۀ بی‌ارزشی خود یکی شود.

اَکت به این افراد کمک می‌کند تا به‌جای جنگیدن با این احساسات و افکار، برای آن‌ها فضا باز کنند. آن‌ها یاد می‌گیرند که اضطراب را به‌عنوان یک حس بدنی بپذیرند و به افکار افسرده‌کننده به‌عنوان داستان‌های ذهن نگاه کنند، نه واقعیت. این کار انرژی آن‌ها را آزاد می‌کند تا به‌جای ماندن در رختخواب یا اجتناب از موقعیت‌ها، در فعالیت‌هایی که برایشان ارزشمند است درگیر شوند. فراتحلیل‌های متعدد، اثربخشی قابل توجه اَکت را در کاهش علائم اضطراب و افسردگی در جمعیت‌های مختلف تأیید کرده‌اند.

درمان وسواس با رویکرد اکت (OCD)

اختلال وسواس فکری‌عملی (OCD) نمونۀ بارزی از آمیختگی شناختی است. در این اختلال، فرد افکار مزاحم را به قدری واقعی و خطرناک می‌پندارد که برای خنثی کردن آن‌ها دست به اعمال تکراری می‌زند. فرایند «گسلش شناختی» در اَکت برای این افراد بسیار قدرتمند است. آن‌ها یاد می‌گیرند که افکار وسواسی خود را به‌عنوان «سروصدای ذهنی» یا «هرزنامه‌های ذهن» ببینند، نه دستوراتی که باید اطاعت شوند.

رویکرد اکت به زبان ساده به آن‌ها کمک می‌کند تا از جنگیدن با این افکار دست بردارند و به جای انجام مراسم وسواسی، انرژی خود را صرف انجام کارهای ارزشمند کنند. تحقیقات نشان داده است که اَکت، به‌ویژه زمانی که با درمان استاندارد وسواس یعنی «مواجهه و جلوگیری از پاسخ» (ERP) ترکیب شود، می‌تواند به طور مؤثری علائم را کاهش دهد و انعطاف‌پذیری روان‌شناختی را افزایش دهد.  

زوج درمانی مبتنی بر پذیرش و تعهد

بسیاری از تعارضات در روابط زوجین از تلاش برای کنترل احساسات خود و شریک زندگیشان ناشی می‌شود. اَکت به زوجین کمک می‌کند تا از جنگیدن با احساسات دشوار دست بردارند و در عوض، بر‌اساس ارزش‌های مشترک خود برای ساختن یک رابطۀ معنادارتر اقدام کنند. این رویکرد می‌تواند به بهبود کیفیت کلی رابطه و کاهش تعارضات کمک کند.

فرزندپروری مبتنی بر پذیرش و تعهد

فرزندپروری یکی از پر استرس‌ترین و در‌عین‌حال ارزشمندترین نقش‌های زندگی است. والدین اغلب با احساسات شدیدی مانند خشم، ناامیدی و اضطراب روبرو می‌شوند و تلاش برای کنترل این احساسات می‌تواند منجر به واکنش‌های ناکارآمد مانند فریاد زدن، شود. اَکت به والدین کمک می‌کند تا استرس و واکنش‌های هیجانی خود را مدیریت کنند. با افزایش انعطاف‌پذیری روان‌شناختی خود، والدین می‌توانند به‌جای واکنش نشان دادن از روی خستگی یا عصبانیت، به‌صورت آگاهانه و مؤثر به نیازهای فرزندانشان پاسخ دهند.

آن‌ها یاد می‌گیرند که بر‌اساس ارزش‌های خود دربارۀ اینکه «چه نوع والدی می‌خواهم باشم؟» عمل کنند. مرورهای سیستماتیک متعدد، اثربخی اَکت را در کاهش استرس والدین و بهبود رفتارهای فرزندپروری، به‌ویژه در خانواده‌هایی که با چالش‌های خاصی مانند بیماری مزمن یا اختلالات رشدی فرزندان روبه‌رو هستند، تأیید کرده‌اند.

کتاب جامع استعاره‌های اکت

راهنمای درمانگر برای تمرین‌های تجربی استعاره‌های درمان مبتنی ‌بر پذیرش و تعهد

نویسندگان: جیل استودارد، نیلوفر افاری

مترجم: شیوا جمشیدی

تعداد صفحات: 240

ناشر: ارجمند

نکته: این کتاب با عنوان «کتاب بزرگ استعاره‌هایACT : درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد»، با ترجمۀ «حسن‌زاده و همکاران» ازسوی نشر ویرایش هم منتشر شده‌است.

کتاب مرتبط: کتاب جامع استعاره های اکت جیل استودارد

منبع

برای نوشتن این مقاله، از کتاب زیر کمک گرفته‌شده:

نظریه‌های مشاوره و روان‌درمانی پروچاسکا و نورکراس، ترجمۀ «گنجی»، نشر ساوالان

سوالات متداول