روان‌درمانی مبتنی بر پذیرش و تعهد (act) که ترجمه‌ی «acceptance and commitment therapy» است، یکی از درمان‌های موج سوم «third-wave therapies» است؛ مجموعه رویکردهایی که برخلاف نسل قبل روش‌های درمانی، قصد ندارند به جنگ افکار منفی و رفتارهای ناسازگارانه بروند. در درمان‌های موج سوم یا نسل سوم، هدف غایی درمان این است که درمانجو بپذیرد چیزهای تغییرناپذیری وجود دارند و یاد بگیرد که افکار، احساسات، خاطرات و حس‌های فیزیکی‌اش را درک کند. روان‌درمانی‌های نسل سوم، این وظیفه را به‌کمک دو عنصر اصلی «پذیرش» و «ذهن‌آگاهی» یا «مایندفولنس» انجام می‌دهند. در مقاله‌ی پیش‌رو، رویکرد اکت به زبان ساده، توضیح داده می‌شود. هم‌چنین با فرایند درمان و استعاره در اکت، آشنا خواهیدشد.
لیست مطالب
رویکرد پذیرش و تعهد (act) در روانشناسی
سال‌ها در روانشناسی، فرض بر این بود که انسان به‌طور طبیعی باید سالم و نرمال باشد، به این معنی که اختلال روانی نداشته‌باشد. اما پای ACT که به دنیای روانشناسی باز شد، این فرض زیرسوال رفت. درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد، اعتقاد دارد که داشتن اختلالات روانی، نرمال است و تفاوت ما انسان‌ها با یکدیگر، صرفا به درجه‌ی اختلال روانیمان بستگی دارد. حالا این اختلال روانی از کجا می‌آید؟ رویکرد پذیرش و تعهد (act) می‌گوید اختلالات روانی، به دو دلیلِ زیر ایجاد می‌شوند؛
- اجتناب تجربه‌ای: به‌معنی اجتناب از تجربه‌های خصوصی «private experiences»؛ افکار، احساسات و امیال
فرایندی بادوام و ادامه‌دار که در آن، حواسمان را به چیزهای دیگری، غیر از افکار و احساسات و امیالمان پرت می‌کنیم تا اضطراب و فشار روانی را کاهش بدهیم. نتیجه؟ چیزهایی که از آن‌ها اجتناب می‌کنیم، با قدرت بیشتری خودشان را به ما تحمیل می‌کنند.
- هم‌جوشی شناختی: به‌معنی استفاده از کلمات درمعنای لغوی و غیراستعاری
جوش‌خوردگی شناختی، حالتی است که در آن، جدا کردن افراد از افکارشان، غیرممکن است. یعنی چنان در افکارمان ذوب شده‌ایم که بر رفتار ما غالب هستند و حتی نمی‌دانیم که درحال فکر کردن هستیم.
مطلب مرتبط: با انواع اختلالات روانی آشنا شوید!
درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد (act)
خب اگر فرض کنیم درباره‌ی دلیل ابتلا به اختلالات روانی، حق با اکت باشد، برای درمان چه می‌شود کرد؟ پروتکل درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد، می‌گوید بهترین کار این است که بزنیم به دل هم‌جوشی شناختی و معنای لغوی کلمه‌ها را ازبین ببریم. پیشنهاد عجیبی به‌نظر می‌رسد ولی خب act برای این پیشنهاد، دلیل دارد؛ وقتی معنای استعاری و نمادین به واژه‌ها بدهیم، درمانجو متوجه می‌شود که واژه‌ها چقدر می‌توانند در باطن، بی‌معنی باشند. در این فرایند که «فاصله‌‌گیری شناختی» یا «هم‌جوشی‌زدایی» نامیده می‌شود، فرد یک قدم به عقب برمی‌دارد و افکارش را از بیرون نگاه می‌کند. این فاصله گرفتن به او کمک می‌کند تا بفهمد افکارش، صرفا چندتا کلمه و تصویر ذهنی هستند و خودش را با افکارش یکی نداند. درمانگر، مراجع را به سمتی هدایت می‌کند که افکارش را یک‌جور فرضیه بداند، نه حقیقت مطلق یا واقعیتِ غیرقابل‌تغییر.
یکی از تمرین‌های act برای هم‌جوشی‌زدایی، به این‌ترتیب انجام می‌شود؛ درمانگر از مراجع می‌خواهد یک واژه را بارها و بارها تکرار کند. این تکرار، کلمه را از معنای قراردادیِ چسبیده به آن، جدا می‌کند. امتحان کنید. مثلا چندبار پشت‌سر هم، کلمه‌ی «قاشق» را تکرار کنید. بعد از تکرار زیاد، این واژه دیگر چیزی جز یک‌سری صامت و مصوت نخواهدبود. شاید حتی به خودتان بگویید «اصلا قاشق یعنی چی؟».
بیایید حرف‌هایمان را تا این‌جا جمع‌بندی کنیم. براساس آنچه توضیح دادیم، درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد، نمی‌خواهد رویدادهای خصوصی (افکار، احساسات و امیال) را تغییر بدهد؛ بلکه تمرکزش روی تغییر دادن نحوه‌ی پردازش و واکنش نشان دادن به این رویدادهاست. حالا ببینیم act، چطور ازپس چنین کاری برمی‌آید.
-
ذهن‌آگاهی
بالاتر توضیح دادیم که ذهن‌آگاهی یا مایندفولنس «mindfulness»، یکی از پایه‌های درمان اکت است. پیش‌تر هم در مقاله‌ی مایندفولنس چیست و چه کاربردهایی دارد؟، به‌طور مفصل درباره‌ی ذهن‌آگاهی، کارکرد و روش‌هایش توضیح داده‌ایم. حالا ببینیم ذهن‌آگاهی در رویکرد مبتنی بر پذیرش و تعهد (act) دقیقا چه کارکردی دارد. مایندفولنس، به‌طور خلاصه یعنی تمرکز روی این‌جا و اکنون. فایده‌اش چیست؟ کمک می‌کند که بیشتر تحت‌تأثیر شرایط کنونی باشیم و کمتر از شرم، احساس گناه یا خشم ریشه‌دار در گذشته و ترس از آینده، تأثیر بپذیریم. تنها در این صورت است که عنصرِ دیگر اکت، «پذیرش» فعال می‌شود. پذیرش یعنی افکار و احساساتمان اجازه داشته‌باشند که وارد ذهنمان شوند، بدون این‌که درگیرشان بشویم. اگر یادتان باشد، گفتیم که در اجتناب تجربه‌ای، افکار و احساسات دور زده می‌شوند که باعث می‌شود اتفاقا بیشتر قدرت بگیرند.
-
انتخاب
خب این ذهن‌آگاه شدن، در زمان حال زندگی کردن و درگیر گذشته و آینده نبودن، قرار است چه کمکی به ما بکند؟ اکت می‌گوید نتیجه این خواهدبود که دیگر اضطراب گذشته و ترس آینده، به رفتار ما سمت‌وسو نمی‌دهد و می‌توانیم رفتارمان را براساس ارزش‌هایمان انتخاب کنیم. تکنیک «واضح‌سازی ارزش‌ها»، به درمانجو کمک می‌کند که در قدم اول، بهترین ارزش‌های متناسب با هویت و شخصیتش را انتخاب کند؛ و مجبور به جاگرفتن در نقش‌های قالبی و انعطاف‌ناپذیرِ تحمیل‌شده ازسوی جامعه نباشد.
-
تعهد
قدم دوم، بعد از انتخاب کردن ارزش‌ها، عمل است؛ یعنی درمانجو باید ارزش‌هایش را به عمل متعهدانه تبدیل کند و براساس ارزش‌های شخصی‌اش، زندگی کند.
عمل متعهدانه در رویکرد اکت، چهار مرحله دارد؛
- فرد، زمینه‌ای از زندگی‌اش را که در اولویتِ اعمال تغییرات قرار دارد، انتخاب می‌کند.
- فرد، ارزش‌هایی را که می‌خواهد در آن زمینه دنبال کند، مشخص می‌کند.
- فرد، اهدافی را که قرار است ارزش‌هایش را هدایت کنند، انتخاب می‌کند.
- فرد، بدون حسرت خوردن برای گذشته و تحمل اضطراب برای آینده، با ذهن‌آگاهی، دست به عمل می‌زند.
-
کاتارسیس
پیش‌تر در توضیح پذیرش گفتیم که اکت، به «پذیرش» متکی است. واژه‌ی کاتارسیس در ادبیات رویکرد مبتنی بر پذیرش و تعهد، منظور از پذیرش را روشن می‌کند؛ احساسات باید اجازه‌ی جریان پیدا کردن، داشته‌باشند. یعنی نه آن‌قدر سفت‌وسخت نگه داشته‌شوند که انگار قوی‌ترین تجربه‌ی ما در زندگی هستند. و نه طوری از آن‌ها اجتناب شود که انگار چیزی ترسناک‌تر از آن‌ها در جهان وجود ندارد. اکت توصیه می‌کند که به احساسات، ارزش زیادازحد ندهیم و خودمان را موظف ندانیم که حتما براساس آن‌ها کاری انجام بدهیم.
مطلب مرتبط: واقعیت درمانی چیست و چطور به کمک ما می‌آید؟
استعاره در act چیست؟
درمانگران اکت، از روش‌های مختلفی در فرآیند درمان، استفاده می‌کنند؛ تمرین، فعالیت‌های مبتنی بر ذهن‌آگاهی و روش محبوبِ استعاره یا متافور. استعاره‌ها، داستان‌های کوتاهی هستند که به افراد کمک می‌کنند ازطریق قرار گرفتن در یک‌سری موقعیت فرضی ساده، به شناخت‌ها و نحوه‌ی عملشان آگاهی پیدا کنند. استعاره‌ها در رویکرد act، بنا به امتیازات مختلفی که دارند، زیاد به‌کار برده می‌شوند. یکی از این امتیازات آن است که چون امرونهی و نصیحت در آن‌ها راه ندارد، طبعا مراجع دربرابرشان مقاومت به‌خرج نمی‌دهد. حسن دیگرشان این است که در آن‌ها، جواب درست و غلط وجود ندارد که باعث می‌شود مراجع، احساسِ منفیِ مورد آزمون قرار گرفتن، نداشته‌باشد. نکته‌ی مثبت دیگر استعاره، در کوتاه و سرراست بودنش است که باعث می‌شود به‌خوبی در ذهن جا بیفتد و در موقعیت‌های غیر از جلسات درمان هم به‌کار برود.
استعاره‌های رویکرد اکت، متنوع، پرتعداد و انعطاف‌پذیرند و در موقعیت‌های بسیار زیادی کاربرد دارند. استعاره‌ی مهمان ناخوانده، استعاره‌ی جزیره، استعاره‌ی بیلچه، استعاره‌ی ببر و استعاره‌ی صفحه‌ی شطرنج، فقط بعضی از متافورهایی هستند که درمانگران act، به‌کار می‌برند. در استعاره‌ی دو کوه که اغلب در جلسه‌ی اول و برای برقراری رابطه‌ی درمانی به‌کار برده می‌شود، درمانگر به مراجع می‌گوید که فرض کند هردوی آن‌ها درحال بالا رفتن از کوه خودشان هستند. مراجع، در مسیر خودش چشم‌اندازها، راهها و موانعی می‌بیند که درمانگر نمی‌بیند. درمانگر هم علاوه‌بر زاویه دید شخصی‌اش از کوه خود، به مسیر مراجع دید دارد و از آن زاویه می‌تواند چیزهای متفاوتی را ببیند. برای آشنایی بیشتر با استعاره‌های رویکرد اکت، کتابی بهتان پیشنهاد می‌کنیم که منبع خوبی است مملو از تعداد قابل‌توجهی از متافورهای act.
کتاب جامع استعاره‌های اکت؛ راهنمای درمانگر برای تمرین‌های تجربی استعاره‌های درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد
نویسندگان: جیل استودارد، نیلوفر افاری
مترجم: شیوا جمشیدی
تعداد صفحات: 240
ناشر: ارجمند
نکته: این کتاب با عنوان «کتاب بزرگ استعاره‌هایACT : درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد»، با ترجمه‌ی «حسن‌زاده و همکاران» ازسوی نشر ویرایش هم منتشر شده‌است.
مطلب پیشنهادی برای دانشجویان روانشناسی: منابع کنکور ارشد روانشناسی
منبع
برای نوشتن این مقاله، از کتاب زیر کمک گرفته‌شده:
نظریه‌های مشاوره و روان‌درمانی پروچاسکا و نورکراس، ترجمه‌ی «گنجی»، نشر ساوالان
