علوم شناختی چیست؟ شرایط تحصیل در ارشد رشته علوم شناختی

علوم شناختی، دانش بررسی ذهن انسان و کارکردهای آن است و به چگونگی تفکر، یادگیری، تصمیم‌گیری و احساسات و سایر فعالیت‌های شناختی می‌پردازد. این علم با ترکیب دیدگاه‌های روانشناسی، علوم اعصاب، هوش مصنوعی، زبان‌شناسی و فلسفه، سعی می‌کند بفهمد مغز چطور اطلاعات را پردازش می‌کند، خاطرات را ذخیره می‌سازد، جهان را درک می‌کند و به هیجان‌ها پاسخ می‌دهد. در واقع، هدف آن کشف رازهای پیچیدۀ ذهن و شیوه‌های شناخت انسان است. تمرکز اصلی دانشمندان علوم شناختی بر این است که سیستم‌های عصبی چگونه اطلاعات را تبدیل و پردازش می‌کنند و نمایش می‌دهند.

علوم شناختی به‌عنوان یک جنبش فکری در دهۀ ۱۹۵۰ آغاز شد که اغلب از آن به‌عنوان انقلاب شناختی یاد می‌شود. با شکست رفتارگرایی در تبیین برخی از پدیده‌های پیچیده و انقلاب تکنولوژی، سنگ‌بنای علوم شناختی گذاشته شد.

دانشمندان شناختی با الهام از مدل‌های محاسباتی و پردازش اطلاعات، به این نتیجه رسیدند که شناخت انسان را می‌توان مشابه پردازش داده‌ها در کامپیوتر توصیف کرد. در کنار مدل پردازش اطلاعات، مدل بازنمایی ذهنی با الهام از فلسفه نشان داد که مغز، جهان را از طریق نمادها و طرحواره‌هایی که انتزاع کرده، بازنمایی می‌کند.

آشنایی با منابع ارشد علوم شناختی در روان آموز

کارشناسی ارشد علوم شناختی

رشته علوم شناختی در ایران در مقاطع ارشد و دکترا ارائه می‌شود. این رشته یکی از گرایش‌های ارشد روانشناسی است که گرایش‌های آن در دو کد ضریب 2 و 6 قرار می‌گیرند و تنها چندسالی است که جزء مجموعه‌های امتحانی روانشناسی قرار گرفته است. علاقه‌مندان به رشته علوم شناختی می‌توانند از دو طریق شرکت در کنکور مجموعه‌های امتحانی روانشناسی یا علوم شناختی، توانمندی‌های خود را برای قبول در این رشته بیازمایند.

ارشد علوم شناختی، گرایش ها و دانشگاه ها

برای ورود به مقطع کارشناسی ارشد علوم شناختی، دانشجویان رشته روان‌شناسی معمولاً از سه گرایش مرتبط وارد می‌شوند. روانشناسی شناختی زمینه‌ای است که به فرایندهای ذهنی مانند توجه، حافظه و حل مسئله می‌پردازد و پایه‌ای مستقیم برای ادامه تحصیل در علوم شناختی فراهم می‌کند.

گرایش ذهن، مغز و تربیت با تمرکز بر پیوند میان سازوکارهای مغزی و یادگیری، رویکردی میان‌رشته‌ای ارائه می‌دهد که آن را به یکی از مسیرهای مهم برای ورود به علوم شناختی تبدیل کرده است. همچنین توان‌ بخشی شناختی که بر بهبود کارکردهای معیوب شناختی در افراد مختلف تمرکز دارد، به دلیل ماهیت کاربردی و ارتباط نزدیک با شناخت انسان، یکی دیگر از مسیرهای اصلی برای ادامه تحصیل در این حوزه به شمار می‌رود.

برای ارشد روانشناسی چی بخونم؟ راهنمای کامل و به‌روز منابع ارشد روانشناسی

تاریخچه رشته علوم شناختی؛ از افلاصون تا هوش مصنوعی

تلاش برای درک ذهن و چگونگی عملکرد آن، سابقه‌ای دیرینه دارد که ریشه‌های آن را می‌توان در متون فلسفی یونان باستان جست‌وجو کرد؛ جایی که فیلسوفانی چون افلاطون و ارسطو در پی تبیین ماهیت دانش بشری بودند. هرچند اندیشمندان بزرگی همچون هیوم، اسپینوزا، کانت، جان لاک و دیگر فیلسوفان، نقشی اساسی در بنیان‌گذاری شناخت فلسفی ذهن ایفا کردند و مبانی نظری ارزشمندی ارائه دادند، اما مطالعات آنان عمدتاً در چارچوب فلسفه باقی ماند. این روند تا قرن نوزدهم ادامه یافت؛ دوره‌ای که با ظهور روانشناسی تجربی، مطالعه علمی ذهن با ابزارها و رویکردهایی نوین وارد مرحله‌ای تازه شد.

در فرهنگ مدرن، مسیر علم به‌سوی کشف واقعیت‌های تجربی پیش رفت و فاصله‌گیری از تفسیرهای سنتی و مذهبی، مانند آموزه‌های کلیسا یا کتاب مقدس، آغاز شد. در همین چهارچوب، اندیشمندان علوم شناختی نیز به دنبال فهم ساختارهای بنیادین ذهن برآمدند. در این مسیر، ویلهلم وونت و شاگردانش در سال ۱۸۷۹ نخستین آزمایشگاه روانشناسی را بنیان نهادند تا فرایندهای ذهنی را به‌شکلی نظام‌مند و علمی بررسی کنند.

با‌این‌حال، ظرف چند دهه، روانشناسی تجربی تحت سلطۀ رفتارگرایی قرار گرفت. روش درون‌نگری که وونت از آن بهره می‌برد، یعنی گزارش افراد از تجربه‌های درونی خود، به‌دلیل اتکا به داده‌های ذهنی و شخصی، نامعتبر و غیرقابل‌اعتماد قلمداد شد. در مقابل، رفتارگرایان با تأکید بر مشاهده‌پذیری و سنجش‌پذیری رفتار، عملاً وجود ذهن را انکار کرده و هرگونه گفت‌وگو پیرامون هوشیاری و بازنمایی‌های ذهنی را از حیطۀ علم معتبر کنار گذاشتند.

مطالعۀ بیشتر : نظریه های یادگیری شناختی

رفتارگرایی در اوایل قرن بیستم به‌دلیل تلاش برای مطالعۀ رفتارهای قابل مشاهده و قابل اندازه‌گیری، به‌سرعت به یکی از جریان‌های مسلط روانشناسی تبدیل شد. هدف اصلی رفتارگرایان نزدیک‌کردن روانشناسی به علوم طبیعی مانند فیزیک و شیمی بود. آن‌ها با تکیه بر آزمایش‌های کنترل‌شده، توانستند در پیش‌بینی و کنترل رفتار موفق عمل کنند و بدین‌ترتیب اعتبار علمی زیادی به‌دست آوردند.

با‌این‌حال، از حوالی سال ۱۹۵۶، پارادایم فکری حاکم دستخوش تحولی جدی شد. رفتارگرایی در تبیین پدیده‌های پیچیدۀ ذهنی نظیر زبان، حافظه و پردازش اطلاعات ناکارآمد بود و این ضعف، موجب افول تدریجی آن شد.

هم‌زمان، اختراع رایانه‌ها و توانایی محاسباتی خارق‌العادۀ آن‌ها، الهام‌بخش موج جدیدی از اندیشه شد که ذهن انسان را همانند یک سیستم پردازش اطلاعات تصور می‌کرد. در همین دوران، شش متفکر برجسته به‌عنوان بنیان‌گذاران علوم شناختی شناخته شدند.

جورج میلر با پژوهش‌های خود در حوزۀ حافظه، به‌ویژه مقالۀ معروف «عدد جادویی هفت، به‌علاوه یا منهای دو»، نشان داد که ظرفیت پردازش اطلاعات در ذهن انسان محدود است. در همین زمان، پیشگامانی مانند جان مک‌کارتی، ماروین مینسکی، آلن نیول و هربرت سایمون با هدف ساختن مدل‌هایی از تفکر انسان توسط ماشین، در‌حال پایه‌گذاری حوزۀ هوش مصنوعی بودند.

در کنار آن‌ها، نوام چامسکی با نقد رویکردهای رفتارگرایانه به زبان، نظریه‌ای انقلابی در زبان‌شناسی معرفی کرد. او در کتاب «ساخت‌های نحوی (1957)» استدلال کرد که یادگیری زبان بر‌اساس مجموعه‌ای از قواعد ذهنی و ساختارهای نحوی درونی صورت می‌گیرد، نه‌صرفاً از طریق شرطی‌سازی رفتاری.

کتاب مرتبط : ذهن؛ درآمدی بر علوم شناختی

در میانۀ دهۀ ۱۹۷۰، این جریان‌های نوظهور به‌تدریج به‌شکل یک رشتۀ مستقل درآمدند. اصطلاح علوم شناختی نخستین ‌بار در سال ۱۹۷۳ توسط کریستوفر لانگت‌هیگینز به‌کار رفت. اندکی بعد، انجمن علوم شناختی تأسیس شد و در سال ۱۹۷۷ نخستین شماره از مجلۀ Cognitive Science منتشر گردید. نخستین نشست رسمی این انجمن در سال ۱۹۷۹ در دانشگاه کالیفرنیا، سن‌دیگو برگزار شد، که گامی مهم در بین‌المللی‌شدن این حوزه بود.

در دهۀ ۱۹۷۰ و اوایل دهۀ ۱۹۸۰، با افزایش دسترسی به رایانه‌ها، تحقیقات در حوزۀ هوش مصنوعی شتاب گرفت. پژوهشگرانی مانند ماروین مینسکی زبان‌های برنامه‌نویسی مانند LISP را برای طراحی سیستم‌هایی به‌کار می‌بردند که مراحل شناختی انسان، از‌جمله تصمیم‌گیری و حل مسئله، را به‌صورت رسمی مدل‌سازی می‌کرد. هدف آن‌ها نه‌تنها درک عمیق‌تر از تفکر انسانی، بلکه ساخت ذهن‌های مصنوعی بود؛ مسیری که همچنان علوم شناختی را به پیش می‌برد.

زیر شاخه های رشته علوم شناختی

در علوم شناختی چندین زیرشاخۀ اصلی وجود دارد که هرکدام با استفاده از روش‌ها و نظریه‌های خاص خود، ذهن و شناخت را بررسی می‌کنند. مهم‌ترین آن‌ها شامل موارد زیر می‌شود:

روانشناسی شناختی (Cognitive psychology)

این گرایش فرایندهای ذهنی را مطالعه می‌کند؛ آنچه در درون مغز انجام می‌شود، مانند قدرت درک، حافظه، تفکر و یادگیری، اینکه چگونه اطلاعات را از دنیای خارج دریافت و درک می‌کنیم، چگونه فکر کرده و اطلاعات را پردازش می‌کنیم.

علوم اعصاب شناختی (Cognitive Neuroscience)

این رشته روی فرایندهای بیولوژیکی که هنگام فعالیت شناختی مغز را درگیر می‌کند، مطالعه دارد؛ اینکه ارتباطات نورونی داخل مغز هنگام فعالیت شناختی چگونه است، فعالیت‌های شناختی توسط مدارهای نورونی چگونه تأثیر می‌پذیرد و به‌طور کلی به‌دنبال پاسخ به این پرسش است که جنبه‌های زیستی شناخت کدام‌اند.

کتاب مرتبط : درباره علم شناختی جواد حاتمی

هوش مصنوعی (Artificial Intelligence)

رشتۀ هوش مصنوعی از شاخه‌های مهندسی و علوم کامپیوتر است که هدف آن هوشمندسازی سیستم‌هاست تا بتوانند انسان‌گونه عمل کنند. در علوم شناختی با کمک هوش مصنوعی می‌توان داده‌های بزرگ و پیچیده را تحلیل کرد؛ چون در کار با داده‌های کلان، یک کامپیوتر برنامه‌ریزی شده احتمال خطای کمتری از یک انسان دارد. هوش مصنوعی می‌تواند فرایندهای شناختی انسان را شبیه‌سازی و مدل‌سازی کند تا بتوانیم فرضیات جدیدی را دربارۀ ذهن انسان مورد سنجش قرار دهیم. حتی با کمک AI می‌توان سیگنال‌های مغزی را تفسیر و اندازه‌گیری کرد.

در حوزهٔ فناوری و هوش مصنوعی، دو دیدگاه اصلی مطرح است: هوش مصنوعی ضعیف (Narrow AI) در برابر هوش مصنوعی قوی (General AI).

هوش مصنوعی ضعیف یا محدود، برای انجام وظایف مشخص و محدود طراحی می‌شود و تنها در همان چهارچوب آموزش می‌بیند. این سیستم‌ها فاقد آگاهی یا درک عمومی هستند و تنها بر‌اساس پارامترهای از پیش‌تعریف‌شده عمل می‌کنند. توانایی تعمیم دانش یا مهارت به زمینه‌های جدید را ندارند و برای به‌روزرسانی و نگهداری به مداخلهٔ انسانی نیاز دارند. نمونه‌های آشنای آن در گوشی‌های آیفون یا الگوریتم‌های پیشنهاد محتوا در پلتفرم‌های دیجیتال است.

در مقابل، هوش مصنوعی قوی یا عمومی، به سیستم‌هایی اطلاق می‌شود که از توانایی شناختی عمومی برخوردار هستند. این نوع هوش می‌تواند اطلاعات را درک کرده، یاد بگیرد و آموخته‌های خود را به موقعیت‌های مختلف تعمیم دهد. سیستم‌های هوش مصنوعی قوی شبیه انسان عمل می‌کنند، توان انجام طیف گسترده‌ای از وظایف را دارند و از استقلال تصمیم‌گیری برخوردار‌اند؛ یعنی می‌توانند بدون وابستگی به انسان، مسائل را تحلیل و حل کنند.

کتاب مرتبط : روانشناسی شناختی رابرت استرنبرگ

زبان‌ شناسی شناختی (Cognitive linguistics)

این گرایش رابطۀ زبان، ذهن و تجربیات را مطالعه می‌کند. زبان را بازتابی از نحوۀ تفکر و درک ما و وسیله‌ای که نظام شناختی انسان را کشف می‌کند، می‌داند. تجربیات حسی و فیزیکی در شکل‌گیری زبان و تفکر نقش دارند و ما جهان را با الگوهای ذهنی درک و با زبان آنها را رمزگذاری و بیان می‌کنیم.

فلسفه ذهن (Philosophy of mind)

شاخه‌ای از فلسفۀ تحلیلی است که به مطالعۀ ماهیت ذهن و روابطش با بدن می‌پردازد. مسائل مهمی که این رشته مطالعه می‌کند رویدادهای ذهنی، خودآگاهی، هستی‌شناسی ذهن، مسئلۀ بدن و ذهن و تأثیر ذهن بر بدن است.

گرایش‌ ها و دانشگاه‌ های رشته علوم شناختی در دکتری

مقطع دکتری در رشته علوم شناختی مقطع پژوهشی پیشرفته‌ای است که به بررسی سیستم‌های شناختی انسان، مکانیسم‌های نورونی و مدل‌سازی شناختی با رویکردهای میان‌رشته‌ای و ابزارهای تحلیلی می‌پردازد. در جدول زیر لیست گرایش‌های علوم شناختی در مقطع دکترا در سال 1404 که در ایران ارائه می‌شوند و دانشگاه‌هایی که این رشته‌ها را دارند آورده شده‌است:

بازار کار رشته علوم شناختی

فارغ‌التحصیلان رشته علوم شناختی تنوع شغلی بالایی دارند. یکی از حیطه‌های فعالیت در علوم شناختی، پژوهش و تدریس است. علوم شناختی رشته‌ای نوظهور است و بنابراین نیاز به پژوهش‌های جدید و خلاقانه در این رشته احساس می‌شود. با توجه به اینکه امروزه عصر هوش مصنوعی و تکنولوژی است و محققان تلاش می‌کنند سیستم‌هایی بسازند که شبیه انسان فکر کنند، رشته‌هایی مانند علوم شناختی می‌تواند جعبۀ پاندورای ذهن انسان را باز کند و به محققان سایر علوم نیز کمک کند.

کسانی که فارغ‌التحصیل این رشته هستند می‌توانند در حوزۀ توان‌بخشی شناختی فعالیت کنند که یک ابزار کلیدی برای درمان و پیشگیری از اختلالات شناختی است. این اختلالات ممکن است ناشی‌از آسیب مغزی، مانند سکته، یا بیماری‌های مرتبط با سن، مانند آلزایمر، و بیماری‌های عصبی، مانند نقص توجه یا دمانس باشد. درمانگر با تمرینات و راهبردهایی که برای حافظه، توجه، یادگیری و مهارت‌های اجرایی می‌دهد به بیمار کمک می‌کند توانایی‌های خود را دوباره به‌دست بیاورد.

این روزها یکی از پردرآمدترین حوزه‌های کاری جهان، نورومارکتینگ یا بازاریابی عصبی است که از ابزارها و دستاوردهای روانشناسی و علوم اعصاب کمک می‌گیرد تا واکنش مشتریان به محرک‌های بازاریابی، مانند تبلیغات، محصولات جدید، بسته‌بندی محصول و تصمیم‌گیری به خرید را بسنجد. شرکت‌های بزرگ برای اینکه بتوانند نحوۀ تصمیم‌گیری مشتریان را بهتر مطالعه کنند، از آزمایشگاه‌های نورومارکتینگ بهره می‌برند.

کتاب مرتبط : روانشناسی شناختی گلدشتاین

آینده رشته علوم شناختی و چالش ها

علوم شناختی، رشته‌ای پویا، چندرشته‌ای و رو‌به‌رشد است که به مطالعهٔ ذهن، مغز و رفتار انسان می‌پردازد. با‌وجود‌اینکه این حوزه در کشورهای پیشرفته جایگاهی تثبیت‌شده و کاربردهای گسترده‌ای در آموزش، درمان، فناوری، طراحی رابط انسان‌‌ماشین، و حتی صنایع خلاق دارد، در ایران هنوز بازار کار آن محدود و عمدتاً پژوهش‌محور است.

تحصیل در این رشته، نیازمند دانشجویانی خلاق، کنجکاو و مسئله‌محور است که بتوانند با رویکردی تحلیلی و تفکر انتقادی به بررسی پدیده‌های ذهنی و رفتاری بپردازند. از‌آنجا‌ که موضوع مطالعه در علوم شناختی، انسان است، مهارت در برقراری ارتباط مؤثر با افراد مختلف نیز از اهمیت بالایی برخوردار است.

دانشجویان این رشته باید تسلط کافی بر نرم‌افزارهای تحلیل داده مانند SPSS داشته باشند و در موارد پیچیده‌تر با ابزارهایی مانند R، MATLAB یا Python نیز آشنا شوند. علاوه‌بر این، آشنایی با فناوری‌های نوین، به‌ویژه در حوزه‌های درمانی و توان‌بخشی، بسیار ضروری است. برای مثال، در درمان اختلالات شناختی یا حرکتی، استفاده از شیوه‌هایی مانند تحریک الکتریکی غیرتهاجمی مانند TACS رو ‌به‌ گسترش است و متخصصانی که در این حوزه‌ها فعالیت می‌کنند، باید با این فناوری‌ها و کاربردهای آنها آشنا باشند.

سخن آخر درباره رشته علوم شناختی

رشته علوم شناختی به‌عنوان دانشی میان‌رشته‌ای، با ترکیب رویکردهای مختلف از روانشناسی و علوم اعصاب تا هوش مصنوعی و فلسفه، به درک عمیق‌تری از ذهن انسان دست یافته‌است. این رشته نه‌تنها به‌دنبال کشف مکانیسم‌های شناختی مانند حافظه، تصمیم‌گیری و زبان است، بلکه کاربردهای گسترده‌ای در درمان اختلالات عصبی، بهبود سیستم‌های آموزشی و حتی توسعۀ فناوری‌های هوشمند دارد.

امروزه از یافته‌های این حوزه برای طراحی سیستم‌های یادگیری تطبیقی استفاده می‌شود که متناسب با سبک یادگیری هر فرد، محتوا را شخصی‌سازی می‌کنند. همچنین، شاخه‌ای جدید به نام عصب‌حقوق (Neurolaw) در‌حال شکل‌گیری است که از علوم اعصاب شناختی برای بررسی مواردی مانند مسئولیت کیفری و تشخیص دروغ استفاده می‌کنند. در ایران نیز با وجود نوپا‌بودن، علوم شناختی در‌حال رشد است و فرصت‌های پژوهشی و شغلی متنوعی را در حوزه‌های مختلف ارائه می‌دهد.