تنها چند لحظه بعد از ورود به اتاق درمان و تجربۀ این احساس که «بالاخره آرزویم برآورده شد و به صندلی درمانگر رسیدم!»، نگاه‌ها و حالات مراجع به شما یادآور می‌شود که «آقا یا خانم درمانگر به من و مشکل من توجه کن و کمکم کن». حالا شما به‌عنوان درمانگر باید طی فرایندی که به آن مصاحبۀ بالینی می‌گویند، ابتدا رابطۀ همدلانۀ خود را با مراجع برقرار کنید و بعد با توجه به روایت مراجع، به مسئله یا همان نیاز او پی ببرید تا بتوانید مراجع را راهنمایی کنید.
لیست مطالب
اهمیت مصاحبه بالینی
اهمیت مصاحبۀ بالینی به‌قدری است که چگونگی ادامۀ روند جلسات درمان را پیش‌بینی می‌کند. به بیان دیگر، همان‌طور که تشخیص درست یک پزشک وابسته به گزارش دقیقی از شرح‌حال بیمار است، تشخیص صحیح روان‌درمانگر هم منوط به دقت و صحت مصاحبۀ بالینی اوست.
هر دانشجوی روانشناسی که به‌قصد درمانگر شدن، این رشتۀ روانشناسی را انتخاب کرده‌است، باید با انواع مصاحبه بالینی، فنون و تکنیک و سؤالات آن آشنا باشد. به‌دلیل اهمیت مصاحبه بالینی در روانشناسی، در این مقاله به‌طور ویژه توجه خود را بر مصاحبه بالینی، سوالات و فنون آن متمرکز کرده‌ایم. همراه ما باشید!
کتاب مرتبط: اصول مصاحبه بالینی چگینی
مصاحبه بالینی چیست؟
در توضیح و تعریف مصاحبه بالینی، دکتر «عبدالله شفیع‌آبادی» در کتاب «روش‌ها و فنون مشاوره»، می‌گوید: «مصاحبه بالینی، رابطۀ رویاروی بین دو نفر است که بدان وسیله، مشاور و روانشناس می‌کوشند مراجع را در حل مشکلات و یافتن هدف‌های زندگی یاری دهند». این تعریف یک‌خطی، شامل سه نکتۀ بسیار مهم می‌شود:
اول) مصاحبۀ بالینی در بستر یک رابطه شکل می‌گیرد. پس قبل از هر عملی، درمانگر باید رابطه‌ای مناسب با مراجع برقرار کند؛ رابطه‌ای همدلانه و ایمن تا مراجع به‌راحتی به بیان مسئلۀ خود بپردازد. چنین رابطه‌ای منجر به شکل‌گیری اتحاد درمانی می‌شود، به‌عبارت‌دیگر، مراجع و درمانگر، هر دو نقش و وظایف خود را در جریان درمان می‌پذیرند و روند جلسه به سمت بهبود وضعیت مراجع جهت می‌یابد.
دوم) مصاحبه بالینی روانشناسی، علاوه‌بر رابطه، شامل تکنیک هم می‌شود. برای تمام مراجعین، نمی‌توان یک روش واحد را برای مصاحبۀ بالینی به‌کار برد. درمانگر، بنا بر تجربه و دانش خود تشخیص می‌دهد که از چه تکنیکی برای ایجاد رابطه و پیشبرد مصاحبه بالینی استفاده کند.
سوم) درمانگر، باید از طریق توجه به صحبت‌ها، حالات بدنی و چهرۀ مراجع، به درکی از نقاط قوت و ضعف او، عوامل استرس‌زا، مقاومت‌ها و به‌طورکلی مسئلۀ مراجع برای ارزیابی بالینی پی ببرد. به فرایندی که ذکر شد، تشخیص‌گذاری در روند مصاحبه بالینی گفته می‌شود. بعد از این‌که تمام این مراحل طی شد، فرایند درمان آغاز می‌شود.
مطلب مرتبط: ضرورت درمان شدن درمانگر پیش از شروع کار
انواع مصاحبه بالینی
حالا که با گام‌های اصلی مصاحبه بالینی آشنا شدید، خوب است که بدانید مصاحبه بالینی به دو نوع تقسیم می‌شود:
- مصاحبۀ بینش‌گرا
- مصاحبۀ علامت‌گرا
در مصاحبۀ بینش‌گرا همان‌طور که از نام آن مشخص است، درمانگر درجریان مصاحبه به فرایندهای ذهنی و روایت‌های مراجع توجه می‌کند. به بیان دقیق‌تر، درمانگر تبدیل به گوشی شنوا می‌شود که طی روایت‌هایی که مراجع تعریف می‌کند، به گذشتۀ او، تعارضات، مکانیزم‌های دفاعی، رنج و ناراحتی‌اش پی می‌برد.
درمقابلِ مصاحبه بینش‌گرا، مصاحبه علامت‌گرا وجود دارد که در آن روان‌درمانگر، همچون یک پزشک باتوجه به علائم و نشانه‌های ابرازشدۀ مراجع، سعی دارد طبق ملاک‌های تشخیصی DSM (راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی) به تشخیصی در قالب دسته‌بندی‌های اختلالات روانی برسد.
در هر دو روش مصاحبه بالینی، در آخر به تشخیص می‌رسیم که همان هدف غایی مصاحبۀ بالینی است؛ اما با این تفاوت که روش و مسیر هرکدام متفاوت است. روان‌درمانگران براساس رویکردشان، یا از مصاحبۀ بینش‌گرا (در رویکردهای روان‌تحلیلی) استفاده می‌کنند یا از علامت‌گرا (رویکردهای زیستی، شناختی و رفتاری).
کتاب مرتبط: مصاحبه بالینی فلنگن
فنون مصاحبه بالینی
برای شروع یک مصاحبه بالینی، باید قلاب خود را به ماهی‌های افکار مراجع وصل کنید و بعد اجازه دهید که ماهی یا همان فکر، مسیر خودش را طی کند تا به عمق تاریک و ناشناختۀ اقیانوس ذهن برسد. اما چطور ممکن است؟ اگر در این اقیانوس هیچ ماهی‌ای وجود نداشت، چه؟ اگر مراجع، هیچ ایده‌ای برای بیان‌کردن نداشت، چطور؟ یا اگر ماهی خیلی سریع‌تر از ماهیگیر باشد، چگونه می‌توان آن را صید کرد؟
در اتاق درمان، مراجع تنها ازطریق کلام خود به بیان حالات و هیجاناتش نمی‌پردازد؛ بلکه هم‌زمان با کلماتی که بیان می‌کند، بدن و صورت او هم – از طریق حالاتی که به خود می‌گیرد و تغییر رنگی که دارد – با شما حرف می‌زند. بنابراین، اگر نتوانستید ازطریق کلامْ ماهی افکار او را صید کنید، حتماً به چهره و بدنش توجه کنید و با بازخورددادن به تغییر حالاتش، از مراجع بپرسید که بدن قصد دارد چه پیامی را منتقل کند.
آشنایی با فنون مصاحبۀ بالینی به شما این امکان را می‌دهد که بدانید بسته به حالات و پاسخ‌های مراجع، قلاب ماهیگیری خود را کجا و با چه طعمه‌ای به داخل اقیانوس ذهن او بیندازید. همان‌طور که می‌دانید، هر رویکرد درمانی در روانشناسی، تکنیک و روش خاص خود را برای انجام مصاحبۀ بالینی، فرایند تشخیص و درمان دارد. ما در ادامه به بررسی چند تکنیک مشترک درمیان تمام رویکردهای درمانی می‌پردازیم.
کتاب مرتبط: مصاحبه بالینی (اصول و فنون)
گوش دادن فعالانه
اولین قدم برای جلب اعتماد مراجع و آغاز فرایند درمان، اطمینان‌یافتن مراجع از حضور بدون قیدوشرط درمانگر در جلسۀ درمان است. منظور از حضور، وجود فیزیکی درمانگر نیست؛ بلکه حالتی است که درمانگر، تمام پیش‌فرض‌های خود را کنار بگذارد و ذهنی پذیرا برای شنیدن داستان مراجع داشته‌باشد. در فرایند گوش‌دادن فعالانه، درمانگر مراجع را می‌شنود. جایی که لازم باشد، او را تأیید می‌کند و گفته‌های مراجع را از زبان خود به او انعکاس می‌دهد.
کتاب مرتبط: گوش دادن تحلیلی
انعکاس دادن
درمانگر برای این‌که به مراجع اطمینان دهد که او را درک کرده و فهم درستی از روایتش داشته‌است، گفته‌هایش را به زبان خود دوباره بیان می‌کند. به این روش، انعکاس یا بازخورد دادن می‌گویند. انعکاس‌دادن شامل داده‌های کلامی و غیرکلامی است؛ به این معنا که درمانگر علاوه‌بر گفته‌های مراجع، به حالت بدنی و تغییرات بدن و چهرۀ او حین بازگویی روایتش، اشاره می‌کند.
چنین بازخورد جامع و کاملی، علاوه‌بر تأثیر مثبتی که بر اتحاد درمانی و روند درمان می‌گذارد، شناخت و درک مراجع از داستانِ بیان‌شده‌اش را افزایش می‌دهد و کمک می‌کند تمام ابعاد آن واقعه را درکنار هم پردازش کند.
حدس و تشخیص
کسب اطلاعات کافی، منجر به شکل‌گرفتن حدس و فرضیه‌ای دربارۀ چرایی حس نامطلوب مراجع می‌شود. در این مرحله، درمانگر حدس خود را با مراجع به اشتراک می‌گذارد تا از درستی آن اطمینان یابد. برای مثال: «انگار که مهاجرت دوستت باعث شده تو بیشتر به تنهایی خودت توجه کنی، درسته؟». پس از تأیید حدس، درمانگر سعی می‌کند با کسب اطلاعات بیشتر درمورد مسئله به تشخیص بالینی مناسب برسد.
کتاب مرتبط: راهنمای مصاحبه تشخیصی اختلالات روانی
پیدا کردن راهکار
درنهایت، پس از آن‌که اطلاعات مناسب کسب و علت اصلی مسئله شناسایی شد، مراجع و درمانگر به جادۀ یافتن راه‌حل و درمان می‌رسند. یک باور محبوب در بین روانشناسان این است که مراجع خود بهترین راهکارها را ارائه می‌دهد، فقط لازم است که درمانگر او را به سمت این راهکارها راهنمایی کند. به‌این‌ترتیب تنها وظیفۀ درمانگر نسبت به مراجع، آگاه‌سازی او از راهکارهای پیشنهادی و کمک‌کردن به او برای عملی‌سازی آن‌هاست.
این نکته را درنظر داشته باشید که این فرایندها خطی نیستند و ممکن است برحسب نیاز، حین جلسۀ درمان بارها به هرکدام برگردیم. در ادامه برای درک بهتر تکنیک‌های بیان‌شده، مثالی ارائه کرده‌ایم.
سوالات مصاحبه بالینی
در ادامه با بیان نمونه مصاحبه بالینی روانشناسی به سوالات مصاحبه تشخیصی روانشناسی می‌پردازیم:
در این مثال، شکایت اصلی مراجع از مشکلاتی است که با هماتاقیاش دارد. در این مورد، تمرکز ما فارغ از پاسخ‌های مراجع، بر پاسخ‌های درمانگر است و سعی داریم تا تکنیک‌های ذکرشده را در قالب مثال بیان کنیم.
- گوش‌دادن به تمام وقایع و اتفاقاتی که بین مراجع و هماتاقیاش رخ داده‌است و تأیید و اکتشاف درصورت نیاز (گوش‌دادن فعالانه). برای مثال:
– مراجع: هم‌اتاقی‌ام زمانی که من خواب هستم، چراغ اتاق را روشن می‌کند و این من را ناراحت می‌کند.
+ درمانگر: با روشن‌کردن چراغ توسط هم‌اتاقی‌ات وقتی خواب هستی، ناراحت می‌شوی. ممکن است که بیشتر توضیح بدهی؟ و بگویی که چطور می‌شود که چنین حسی به تو دست می‌دهد؟
- بازگویی گفته‌های مراجع با اشاره به حالت‌های بدنی او (انعکاس).
– درمانگر: به من گفتی که رفتارهای هم‌اتاقی‌ات برایت اذیت‌کننده است و از او ناراحت هستی، مشت‌کردن دست‌هایت هنگام تعریف‌کردن داستان هم به من می‌گوید که تو خیلی از دست او عصبانی هستی.
- در پاسخ به جواب انعکاسی درمانگر، مراجع ضمن تأیید حرف او، به ارائۀ ادله و مثال‌های بیشتر می‌پردازد و این‌گونه به درمانگر کمک می‌کند تا اطلاعات بیشتری دررابطه با مسئله به‌دست بیاورد تا بتواند دقیق‌تر علت احتمالی مسئله را حدس بزند.
– درمانگر: انگار هم‌اتاقی‌ات با نقض حریمت، شخصیت تو را نادیده گرفته‌است و درواقع این موضوع است که ناراحتت می‌کند؟
- در گام بعدی درمانگر به مراجع کمک می‌کند که به بهترین راه‌حل برای چالش دست یابد. برای مثال:
– درمانگر: وقتی که احساس می‌کنی حریمت نقض شده‌است، به‌نظرت چگونه می‌توانی از آن جلوگیری کنی؟
+ مراجع: نمی‌دانم. همیشه این‌جور مواقع تنها واکنشی که نشان می‌دهم، قهرکردن است.
– درمانگر: به‌نظرت مناسب بوده‌است؟
+ مراجع: خب مشخص است که نه، راه دیگری هم وجود دارد… .
– درمانگر: آهان گفتی راه دیگر، چه می‌تواند باشد؟
کتاب مرتبط: درمان در یک جلسه
سوالات مصاحبه بالینی
برای درمانگر تازه‌کار زیاد پیش می‌آید که درلحظه نداند ازطریق چه سؤالی می‌تواند به ارائۀ تکنیک موردنظرش بپردازد. برای مثال برای شروع مصاحبۀ بالینی، درمانگر می‌داند که تکنیک موردنیاز در این مرحله، گوش‌دادن فعال است؛ اما به این شرط که مراجع حرف بزند. اگر مراجع حرف نزند، درمانگر باید به چه چیزی گوش دهد؟ در این‌جاست که اهمیت آشنایی با سؤالات مصاحبۀ بالینی، مشخص می‌شود.
همان‌طور که از درس روش تحقیق به یاد دارید، مصاحبه به دو دستۀ اصلی تقسیم می‌شود:
- مصاحبه‌های ساختاریافته
- مصاحبه‌های اکتشافی
مصاحبه‌های ساختاریافته یا مصاحبه های بالینی استاندارد که پرسش و پاسخ‌های آن‌ها کاملاً از قبل مشخص است، در مصاحبۀ بالینی جایی ندارند. در گروه دوم، یعنی مصاحبه‌های اکتشافی که همان مصاحبه بالینی غیرمستقیم یا بدون ساختار هستند، سوالات از قبل آماده نیستند و پاسخ‌های فرد، سوالات بعدی را شکل می‌دهد. مصاحبۀ بالینی، از این جنس است؛ چراکه درمانگر از قبل نمی‌داند که موضوع بحث قرار است چه چیزی باشد که مطابق با آن به طرح سوالات بپردازد.
بین این دو نوع مصاحبه، روش دیگری هم وجود دارد که به آن مصاحبه بالینی نیمه‌ساختاریافته می‌گویند؛ در این روش، سوالات مانند روش مصاحبۀ از قبل آماده‌اند اما پاسخ‌ها، خیر. معمولا به درمانگران تازه‌کار توصیه می‌شود که از این روش مصاحبه استفاده کنند؛ یعنی برای هر تکنیک، تعدادی سوال از قبل آماده داشته‌باشند و برحسب نیاز از آن‌ها استفاده کنند.
مطلب مرتبط: حقوق مراجعین در اتاق درمان چیست؟
برای شروع…
معمولاً برای شروع مصاحبه، از سوالات کلی از جنس احوال‌پرسی مثل «حالتان چطور است؟» و «چه خبر؟» استفاده می‌کنیم. مراجعی که چند جلسۀ درمان را گذرانده و اتحاد درمانی با درمانگر شکل داده‌است، معمولاً در جواب چنین سوالاتی شروع به طرح مسئلۀ خود می‌کند.
اما مراجعی که در جلسات اول درمانش است و هنوز با درمانگر، اتحاد درمانی شکل نداده‌است، معمولاً پاسخ‌های کلی می‌دهد. در برخورد با چنین مراجعی بهتر است از سوالات مستقیم‌تری مانند «چگونه می‌توانم کمکتان کنم؟» یا «من این‌جا هستم که حرف‌های شما را بشنوم» استفاده کنیم و بعد مراجع کمکم شروع به حرف‌زدن می‌کند.
در میانه راه…
همراه همیشگی مراجع در جلسات درمان، مقاومت‌ها و دفاع‌های او هستند؛ یعنی همان مکانیزم‌های دفاعی که مانع از آگاه شدن و بیان‌کردن احساسات دردناک و اضطراب‌آور مراجع می‌شوند. برای آشنایی بیشتر با مقاومت، مقالۀ چالش‌های اتاق درمان را بخوانید.
در برخورد با این مقاومت‌ها کاری که می‌شود کرد انعکاس‌دادن آن‌ها به مراجع و ایجاد فضایی امن برای اوست تا بتواند اضطراب‌ها و دردهای خود را بیان کند. برای مثال درمانگر به مراجع خود می‌گوید: «می‌دانم که بیان‌کردن حست خیلی برایت دردناک است، اما من این‌جا هستم در کنار تو تا کمکت کنم.
نفس عمیقی بکش و بگو…». گاهی‌اوقات، مقاومت مراجع، به‌‍‌صورت انحراف او از مسیر اصلی داستان است و انگار از شاخه‌ای به شاخۀ دیگر می‌پرد. در این‌جور مواقع، درمانگر با فهم مقاومت و مکانیزم دفاعی مراجع از او می‌خواهد به مسیر اصلی داستان برگردد.
برای مثال در داستانی دیگر، درمانگر می‌گوید: «گفتی در بچگی روزهای جمعه به خانه مادربزرگ می‌رفتید و بچه‌های هم‌سن‌وسال باهم بازی می‌کردید، می‌توانی بیشتر توضیح بدهی که چه بازی‌هایی می‌کردید؟ با چه کسی بیشتر بازی می‌کردی؟».
به‌طورکلی سؤالاتی که در میانۀ مصاحبه مطرح می‌شوند، ماهیت اکتشافی و تبیینی دارند؛ یعنی به دنبال توضیح و مثال‌های بیشتر برای روایت مراجع هستند. گاهی اوقات هم سؤالات درمانگر بیشتر از نوع تأییدی برای حدس و فهم خود از مسئله است.
مانند: «من این‌طور متوجه شدم که عملکرد تحصیلی شما در دورۀ ابتدایی بسیار عالی بوده‌است؛ اما در دورۀ راهنمایی افت شدیدی داشتید، درست است؟». باتوجه به این‌که درمان، فرایندی بسیار پویا و درحال تغییر است، درمانگر باید با حفظ تمرکز خود بر روایت مراجع و حضورش در جلسۀ درمان، سؤالاتی درجهت پیشبرد فرایند به سمت شفاف‌سازی هرچه بیشتر علت اصلی مشکل مراجع، مطرح کند.
مطلب مرتبط: ویژگی‌های درمانگر خوب
سخن آخر
به نظر می‌رسد که درمانگر و مراجع، طی مصاحبۀ بالینی همچون بازیکنان تنیس هستند که هریک باتوجه به پاسخ دیگری، باید جواب مناسب بدهد؛ با این تفاوت که مسئولیت اصلی بازی، متوجه درمانگر است. اگر درمانگر به نشانه ابرازشده مراجع توجه نکند مثل این است که توپ فرستاده‌شده از طرف او را ندیده و ازدست‌داده است.
همین عامل تبدیل به علتی می‌شود که مراجع با درمانگر احساس راحتی نکند و نتواند با او ارتباط بگیرد. شاید مهم‌ترین نکته در ارتباط با مصاحبۀ بالینی، توجه به حفظ حضور، پذیرش و گوش‌به‌زنگی درمانگرباشد. وجود همین سه عامل، سبب می‌شود که درمانگر در تکنیک‌ها و طرح سوالات عملکرد بهتری داشته‌باشد.
منابع
مبانی نظری و عملی در پژوهش‌های علوم انسانی دلاور، علی. (1320). تهران: رشد، 1396.
روش‌ها و فنون مشاوره (مصاحبه بالینی) شفیع‌آبادی، عبدالله. (1393). تهران: فکر نو، 1397.
اصول مصاحبه بالینی براساس DSM-5 جلد اول. اوتمر، اکهارد؛ اوتمر، زیگلیند. (2002). مهدی نصر اصفهانی. تهران: ارجمند، 1397.
