قرار بود در نیمه‌شب سال 1964 صدای فریادهای دختر جوان 28 ساله‌ای به نام کیتی جنویس (kitty Genovese) دنیا را تکان دهد و مردم را تحت‌تأثیر قرار دهد تا به یاری او بروند. اما این اتفاق نیفتاد!
کیتی جنویس در حال بازگشت به خانۀ خود بود که مردی به قصد آزار جنسی به او حمله کرد. کیتی با او درگیر شد و در نهایت پس از دو ضربه چاقو، مرد ضارب فرار کرد. کیتی به‌سمت در آپارتمان خود رفت. اما نتوانست در را باز کند و مرد ضارب هم دوباره به او حمله کرد.
لیست مطالب
این بار درگیری بین آن‌ها حدود نیم‌ساعت طول کشید و کیتی پس از 38 ضربه چاقو به قتل رسید. در تمام مدت کیتی با صدای فریاد کمک‌خواهی، توجه افراد نزدیک به خود را جلب کرد و حدود 38 نفر هم صدای او را شنیدند و از خانه‌های خود شاهد درگیری بودند. اما هیچ‌کس برای کمک به کیتی کاری نکرد و هیچ‌کس حتی با پلیس هم تماس نگرفت.
این اتفاق باعث معطوف شدن توجه جامعۀ علمی به این مسئله شد. چطور ممکن است در حین یک جنایت با خشونت بالا، هیچ فردی خود را درگیر و برای کمک به قربانی اقدامی نکند؟
آزمایش اثر تماشاگر چیست؟
جان مک کنون دارلی (John Darley popularized) و بیب لاتانه (Bibb Latané) دو پژوهشگر در حوزۀ روانشناسی اجتماعی، سعی کردند آنچه برای کیتی اتفاق افتاده بود را توضیح دهند و امروزه ما آن را به‌عنوان اثر تماشاگر یا اثر کنار ایستاده (Bystander effect) می‌شناسیم.
دارلی و لاتانه با طراحی آزمایشی، افرادی را در اتاقی قرار دادند و به آن‌ها گفتند قرار است با آن‌ها در اتاق گفت‌وگویی انجام شود. آن‌ها افراد نمونه را به گروه‌های مختلفی تقسیم کردند. به تعدادی گفتند که در اتاق تنها هستند و به گروه‌های دیگر توضیح دادند که به غیر از آن‌ها دو یا سه و حتی چهار نفر دیگر هم در اتاق حضور دارند. سپس در حین گفتوگو، صدای ضبط‌شده‌ای از ناله و کمک‌خواهی را پخش می‌کردند و واکنش فرد آزمودنی را مورد مشاهده قرار می‌دادند. آیا آزمودنی به کمک خواهد شتافت و یا بی‌تفاوت به گفتوگو ادامه می‌دهد؟
نتیجۀ آزمایش نشان داد زمانی که افراد فکر می‌کنند به غیر از خودشان افراد دیگری هم شاهد یک رویداد یا سانحۀ نامطلوب هستند، احتمال اقدام به مداخله و کمک کاهش می‌یابد و هر چه تعداد افراد تماشاچی کمتر باشد، احتمال اینکه افراد به کمک اقدام کنند، بیشتر می‌شود.
محصولات مرتبط: زمینه روانشناسی اجتماعی – لئونارد برکوویتز
این پدیده که اثر تماشاگر یا اثر کنار ایستاده نامیده می‌شود، امروزه در در برخی از حوزه‌های دیگر از جمله شبکه‌های اجتماعی هم دیده می‌شود. معمولاً در گروهی‌های مجازی هر چه تعداد اعضا بیشتر باشد، احتمال اینکه افراد به سؤالات یکدیگر در گروه پاسخ دهند، کمتر است. اما در گروه‌های کوچک‌تر افراد بیشتر به سؤالات یکدیگر پاسخ می‌دهند.
مراحل رخداد اثر تماشاچی
اما این پدیدۀ اجتماعی تحت‌تأثیر چه عواملی اتفاق می‌افتد؟ یکی از ساده‌ترین توضیح‌هایی که می‌توان به این پدیده داد، واکنش ترس و رفتار غریزی است که باعث القا این موضوع می‌شود که ممکن است جان خود را به خطر بیندازیم. همین‌طور پاسخ‌دهی به چنین شرایطی به‌دلیل بی‌سابقه بودن در زندگی افراد و به‌دنبال آن بی‌تجربه بودن باعث کندی در تصمیم‌گیری می‌شود. در همین راستا، دارلی و لاتانه برای تصمیم‌گیری پنج مرحله را تدوین نموده‌اند:
- در مرحلۀ اول، فرد باید با مشاهدۀ موقعیت خاص، متوجه شود اتفاقی غیرمعمول در حال رخ دادن است و چیزی اشتباه است.
- در مرحلۀ دوم، فرد باید متوجه اضطرار موقعیت و حاد بودن شرایط شود.
- در مرحلۀ سوم، فرد باید دربارۀ سهم مسئولیت خود در این شرایط تصمیم‌گیری کند.
- در مرحلۀ چهارم ، فرد برای چگونگی کمک و تغییر شرایط تصمیم می‌گیرد.
- در مرحلۀپنجم و آخر، فرد تصمیمات خود را اجرا می کند.
در واقع در طی همین مراحل است که پدیدۀ اثر تماشاگر اتفاق می‌افتد.
کتاب مرتبط: خود در روانشناسی اجتماعی – روی اف بامیستر
عوامل موثر در تئوری اثر تماشاگران
یکی از مهم ترین عوام موثر بر اثر تماشاگر، در شرایطی که تعداد زیادی از افراد شاهد یک اتفاق نامطلوب هستند بر مرحلۀ سوم یعنی سهم خود در تغییر شرایط اثر می‌گذارد. اصطلاح پخش شدن مسئولیت (Diffusion of Responsibility) یکی از مفاهیمی است که به کمک آن می‌توانیم پدیدۀ اثر تماشاگری یا کنار ایستاده را توضیح دهیم.
پخش شدن مسئولیت بیان می‌کند تعداد افراد حاضر در جمعیت بر سهم مسئولیتی که هر فرد برای خود قائل است، اثر می‌گذارد. برای مثال در صورتی که صد نفر هم‌زمان شاهد رویدادی باشند، هر فرد سهم خود را یک‌صدم ارزیابی می‌کند. همین کاهش سهم مسئولیت باعث می‌شود، انگیزۀ فرد برای اقدام به کمک کاهش یابد.
مقاله مرتبط: همرنگی با جماعت
از عوامل مهم دیگری که باعث کمک کردن به افراد در جمعیت می‌شود، نتیجۀ آن است. آیا در صورت کمک فرد پاداش می‌گیرد یا ممکن است تنبیه شود و یا آسیب ببیند. علاوه‌بر این برخی ویژگی‌هایی مانند خلق تماشاچیان هم می‌تواند در اقدام به کمک اثرگذار باشد، پژوهش‌ها نشان داده افرادی که خلق بالاتر و شاد‌تری دارند، احتمال درگیر شدن و کمک کردن آن‌ها بیشتر است و هر چه خلق تماشاچیان پایین‌تر و فرد افسرده‌تر باشد، احتمال اقدام برای کمک در آنان کاهش می‌یابد.
ویژگی‌‌های فرد قربانی هم می‌تواند در میزان کمک کردن سایر افراد به او اثرگذار باشد. افرادی که در هنگام درگیری و خطر فریاد کمک‌خواهی سر می‌دهند و سروصدا می‌کنند، شانس بیشتری برای دریافت کمک دارند. این مفهوم تا حدود زیادی توضیح می‌دهد که چرا افرادی که محیط‌های عمومی دچار حملات قلبی می‌شوند، کمک کمتری دریافت می‌کنند. این افراد به‌دلیل شرایط جسمی که در آن قرار می‌گیرند، نمی‌توانند سروصدا کنند و بنابراین احتمال اینکه فرد مشاهده‌گر خطر و مسئولیت زیادی را احساس کند، هم کمتر می‌شود.
چگونگی غلبه بر اثر تماشاچی به عنوان مسئولیت اجتماعی
اما چگونه می‌توانیم بر این پدیدۀ اجتماعی غلبه کنیم؟ افزایش همدلی و نوع‌دوستی در افراد می‌تواند باعث غلبه بر اثر تماشاگر در افراد شود. آگاهی‌رسانی دربارۀ خود پدیدۀ تماشاگر در بین افراد جامعه می‌تواند باعث ایجادبینش در آن‌ها و افزایش احتمال اقدام به کمک در آن‌ها شود.
منابع
کریمی، یوسف.(1401) .روانشناسی اجتماعی.نشر ارسباران.تهران.ص 160
How Psychology Explains the Bystander Effect
