کارشناسی ارشد روانشناسی بالینی کودک و نوجوان؛ راهنمای جامع

روانشناسی بالینی کودک و نوجوان چیست؟

در هر علمی که سر بکشیم، خواهیم دید که هر علم یک طبقۀ مجزا برای بخش‌های کودکان دارد؛ متخصص کودکان در پزشکی، متخصص گفتاردرمانی کودکان، بینایی‌سنجی نوزادان و… انسان‌ها در طول زمان و تکامل دریافته‌اند که محافظت از کودکان و طفل‌ها به‌شدت مهم است و تلاش برای فراهم‌کردن سلامت روانی و جسمی برای این موجودات دوست‌داشتنی و سرمایه‌های آینده بسیار حائز اهمیت است. روانشناسی بعد از تأسیس اولیۀ خود همواره سعی کرده تا بتواند شناخت بهتری از برهۀ سنی کودکی و نوجوانی داشته باشد.

با پیشرفت مطالعات و پژوهش‌ها، روانشناسان بر آن شدند تا یک رشتۀ مستقل برای بررسی بالینی کودکان و نوجوانان تشکیل دهند. رشته ارشد روانشناسی کودک و نوجوان در واقع همان روانشناسی بالینی است اما تمرکز اصلی مطالعاتی‌اش روی سنین کودکی و نوجوانی قرار دارد.

در روانشناسی، زندگی به چندین دورۀ سنی تقسیم می‌شود؛ دوره‌هایی مانند پیش از تولد، تولد، نوزادی، کودکی، نوجوانی، جوانی و… هر دورۀ سنی ویژگی‌های رشدی مخصوص به خود را دارد و هر دورۀ سنی نمودهای جسمی و شناختی متفاوتی با یکدیگر دارند. روانشناسی بالینی کودک و نوجوان به‌طور ویژه روی سنین کودکی و نوجوانی توجه می‌کند و تلاش می‌کند تا روی بهبود هیجانی، شناختی و رفتاری کودک و نوجوان کار کند.

از آنجایی که نمودهای زیستی و رفتاری در سنین پایین‌تر بسیار متفاوت‌تر از بزرگسالی است و همچنین کیفیت‌ها و حالات روانی نیز بسیار متفاوت‌تر هستند، تمرکز روی این سنین یک تخصص جداگانۀ همراه با انرژی و زمان جداگانه می‌طلبد. این رشته جزو رشته‌های کارشناسی ارشد روانشناسی است که علاقه‌مندان به این گرایش می‌توانند با قبولی در کنکور در این رشته به‌تحصیل بپردازند.

تاریخچه روانشناسی بالینی کودک و نوجوان

تاریخچه روانشناسی بالینی کودک و نوجوان (Child and Adolescent Clinical Psychology) به‌شدت وابسته به تاریخچۀ روانشناسی بالینی است. بعد از به‌رسمیت‌شناختن روانشناسی به‌عنوان یک شاخۀ علمی، افراد مختلفی شروع به مطالعه در بخش‌های مختلف کردند. در این بین، استانلی هال کسی بود که به رشد کودکان علاقه‌مند بود و آن را به‌صورت متمرکز مورد مطالعه قرار داد.

البته در آن زمان، تمرکز اصلی تحقیقات بر رشد کودکان بود تا بررسی آسیب‌شناسی‌های روانی کودکان و نوجوانان. بعد از تغییر نگرشی که روانکاوی نسبت به اهمیت کودکی در ایجاد و تداوم آسیب‌شناسی روانی ایجاد کرد، نگاه به برۀ کودکی و نوجوانی نیز دستخوش تغییر شد.

با ادامۀ روانکاوی، افرادی مانند آنا فروید، ماهلر و ملانی کلاین سعی کردند تا ارتباط بین روانشناسی و کودکی را توسعه دهند و همین امر موجب برداشته‌شدن گام‌های مهمی برای شناخت و آسیب‌شناسی کودکان شد. با رشد مطالعات کودکان در اواسط قرن بیستم، توجه دانشمندان به کیفیت‌های متفاوت رفتاری کودکان و نوجوانان جلب شد و همین باعث به‌وجودآمدن درمان‌های مختلف روانشناسی که همخوان با کودکان و نوجوانان بود، شد.

با افزایش اثربخشی این درمان‌ها و همچنین زیادشدن شواهد علمی دال بر معناداری علمی این درمان‌ها، توجه‌ها به سمت ایجاد یک واحد تخصصی روانشناسی بالینی کودک و نوجوان جلب شد. سرانجام، در سال 1998، روانشناسی بالینی کودک به‌عنوان یک تخصص توسط APA شناخته شد.

بخش روانشناسی بالینی کودک به انجمن روانشناسی بالینی کودک و نوجوان (بخش 53، APA) تبدیل شد و هیئت آمریکایی مربوطه تأسیس شد.
در اواخر قرن بیستم، با کمرنگ‌شدن درمان‌های روانکاوی و ظهور بیشتر درمان‌های رفتاری و شناختی-رفتاری، حوزه‌های مرتبط با کودکان نیز دستخوش تغییر شد و درمان‌های شناختی-رفتاری نقش ویژه‌ای در بهبود و آسیب‌شناسی روانی کودکان و نوجوانان ایفا کردند.

امروزه، با گسترش علوم انسانی و پیوند علوم اعصاب و روانشناسی، دستاوردهای بسیاری در روانشناسی بالینی کودک و نوجوان کشف شده است و امید است هوش مصنوعی و علوم شناختی در یافتن پاسخ‌های پیچیدۀ این رشته به دانشمندان کمک کنند.

مقاله مرتبط: تاریخچه روانشناسی از آغاز تا امروز

کاربرد روانشناسی بالینی کودک و نوجوان

سن کودکی به‌عنوان دوره‌ای سرنوشت‌ساز برای سلامت روانی آینده افراد از اهمیت ویژۀ برخوردار است. بسیاری از اختلالاتی که در کودکی ظهور می‌کنند، اگر به‌موقع تشخیص داده و درمان نشوند، می‌توانند عواقب جدی برای فرد و جامعه داشته باشند.

به‌عنوان مثال، اختلال سلوک در صورت عدم درمان در کودکی ممکن است در بزرگسالی به شخصیت ضد اجتماعی تبدیل شود؛ اختلالی پیچیده که می‌تواند منجر به رفتارهای بی‌رحمانه و مجرمانه‌ای مانند کلاهبرداری شود. هرچه تشخیص اختلالات در سنین پایین‌تر انجام گیرد، روند درمان سریع‌تر آغاز شده و از پیامدهای منفی آن جلوگیری می‌شود.
درمان اختلالات بالینی در سنین پایین‌تر بسیار پیچیده‌تر است.

کودکان هنوز توانایی برقراری گفت‌وگوی منطقی و نظام‌مند را ندارند و از احساسات پیچیدۀ انسانی آگاهی کافی ندارند. توانایی ایجاد ارتباط مؤثر با کودک و هدایت او به سمت درمان نیازمند دقت بالا، تخصص ویژه و مهارت‌های حرفه‌ای است. درمان موفقیت‌آمیز یک کودک می‌تواند تأثیر عمیقی بر آینده‌اش داشته باشد و مسیر زندگی‌اش را به‌طور کلی تغییر دهد.

کودکان و نوجوانان نقش بسیار مهمی در ساختارهای اجتماعی و سیاسی ایفا می‌کنند. درصد بالایی از وزارتخانه‌های دولتی به سیاست‌گذاری‌هایی مرتبط با بهزیستی این گروه سنی اختصاص دارند. وزارتخانه‌هایی مانند آموزش‌وپرورش، بهداشت‌ودرمان و سازمان‌هایی همچون بهزیستی و نظام روانشناسی به‌طور مستقیم با مسائل کودکان و نوجوانان در ارتباط هستند.

یافته‌های جدید در شناخت بهتر کودکان می‌توانند تأثیرات گسترده‌ای بر این ساختارها داشته باشند. برای مثال، برخی روانشناسان اخیراً متوجه شده‌اند که ممکن است تشخیص بیش‌فعالی در برخی کودکان بی‌مورد باشد. محدودیت فضای خانه‌ها و نبود محیط‌های مناسب برای بازی و تحرک کودکان می‌تواند منجر به بروز علائمی شبیه به بیش‌فعالی شود.

اگر این فرضیه با تحقیقات جامع تأیید شود، می‌تواند تغییرات بزرگی در نظام تشخیصی روانشناسی و روانپزشکی ایجاد کند و همچنین مسئولان سیاست‌گذاری را به سمت برنامه‌ریزی برای ایجاد فضاهای بازی بیشتر و زیباسازی شهری سوق دهد.

روانشناسان کودک و نوجوان با تحقیقات علمی خود می‌توانند تغییرات مهمی در سیاست‌گذاری‌های عمومی ایجاد کنند تا نسل‌های آینده تجربۀ بهتری از سلامت روان داشته باشند.

مقاله مرتبط: کاربرد روانشناسی در زندگی روزمره

بازار کار روانشناسی بالینی کودک و نوجوان

برای فعالیت در حوزۀ روانشناسی بالینی کودک و نوجوان، توانایی برقراری ارتباط مؤثر با کودکان و علاقه به آنان از اهمیت بالایی برخوردار است. تسلط بر روانشناسی بالینی و اختلالات روانی، روانشناسی رشد و آگاهی از شرایط جامعه‌شناختی کودکان از جمله مهارت‌های ضروری برای این رشته محسوب می‌شود.

از آنجایی که کودکان قادر به برقراری یک گفت‌وگوی کاملاً منطقی و بالغانه نیستند، ارتباط با آنان باید از طریق روش‌های غیرمستقیم مانند بازی‌ها صورت گیرد. این امر اهمیت تسلط بر انواع درمان‌های مختلف نظیر بازی‌درمانی، هنر‌درمانی، خانواده‌درمانی و سایر روش‌های مشابه را برای یک روانشناس حرفه‌ای کودک و نوجوان برجسته می‌کند. این روش‌ها به درمانگر کمک می‌کنند تا بتواند رفتارها، احساسات و الگوهای رفتاری کودک را شناسایی کرده و مسیر درمانی مناسبی را برای او فراهم کند.

فارغ‌التحصیلان ارشد روانشناسی بالینی کودک و نوجوان (Child and Adolescent Clinical Psychology) فرصت‌های شغلی متنوعی دارند. فعالیت به‌عنوان درمانگر در مطب‌ها، استخدام در مراکز نگهداری کودکان، مربی‌گری کودکان یا کار در بیمارستان‌های تخصصی تنها بخشی از این فرصت‌هاست.

علاوه بر این، افرادی که علاقه‌مند به پژوهش هستند می‌توانند در پژوهشکده‌ها و دانشگاه‌ها مشغول به کار شوند. درآمد این حرفه بسته به میزان دانش و تجربۀ کاری متفاوت است و معمولاً با افزایش تجربه و تحصیلات، درآمد نیز افزایش می‌یابد.

مقاله مرتبط: بازار کار رشته روانشناسی

کنکور و تحصیل آکادمیک

کارشناسی

در دورۀ کارشناسی روانشناسی، دروس مرتبط با روانشناسی کودک و نوجوان به‌طور برجسته دیده می‌شوند. از جملۀ این دروس می‌توان به روانشناسی بالینی، آسیب‌شناسی روانی و آسیب‌شناسی روانی کودک و نوجوان اشاره کرد. این دروس به‌طور مستقیم به مطالعه و بررسی مسائل مرتبط با کودکان و نوجوانان می‌پردازند.
علاوه بر این، دروسی مانند روانشناسی رشد و روانشناسی با نیازهای ویژۀ نیز به‌طور غیرمستقیم با این حوزه مرتبط هستند و تسلط بر آن‌ها برای دانشجویان ضروری است.

توصیه‌ها برای داوطلبان علاقه‌مند به روانشناسی کودک و نوجوان:

• داوطلبانی که در دورۀ کارشناسی تحصیل می‌کنند و قصد دارند در آینده وارد گرایش روانشناسی کودک و نوجوان شوند، توصیه می‌شود توجه ویژۀ به مطالعهٔ دروس آسیب‌شناسی روانی، به‌ویژه بخش‌های مرتبط با کودکان داشته باشند.
• منابع پیشنهادی برای مطالعه شامل کتاب‌های آسیب‌شناسی روانی گنجی، آسیب‌شناسی روانی هالجین و جلد سوم خلاصۀ روانپزشکی کاپلان و سادوک هستند.
این منابع می‌توانند دانشجویان را برای ورود موفق به گرایش تخصصی روانشناسی کودک و نوجوان آماده کنند.

مقاله پیشنهادی: کدام گرایش ارشد روانشناسی بهتر است؟

کارشناسی ارشد روانشناسی بالینی کودک و نوجوان

در کنکور کارشناسی ارشد ۱۴۰۳، مجموع ظرفیت پذیرش این گرایش در سراسر کشور تنها ۱۰۰ نفر بود. این محدودیت ظرفیت باعث افزایش رقابت میان داوطلبان می‌شود. از این رو، به داوطلبان علاقه‌مند به این گرایش ارشد روانشناسی توصیه می‌شود که با دریافت مشاوره‌های تخصصی از رتبه‌های برتر سال‌های گذشته و انتخاب درست منابع مطالعه، بتوانند احتمال قبولی خود را افزایش دهند.

انتخاب راهبرد مطالعاتی متناسب با هدف قبولی و همچنین سبک مطالعۀ هر درس تخصصی از ویژگی‌های مشاوره‌های رتبه‌های برتر است و قطعاً مشورت با چهره‌های مشهور و متخصص باعث افزایش کارآمدی در این مسیر خواهد شد.

این رشته در دو کنکور وزارت علوم و وزارت بهداشت ارائه می‌شود. ظرفیت کنکور وزارت علوم در روانشناسی کودک و نوجوان بسیار بیشتر از وزارت بهداشت است.

در کنکور وزارت علوم، ضریب هر درس برای گرایش روانشناسی بالینی کودک و نوجوان به شرح زیر است:

دروس تخصصی در دورۀ کارشناسی ارشد روانشناسی بالینی کودک و نوجوان به‌طور خاص روی مباحث و اختلالات مرتبط با برهۀ سنی کودکی و نوجوانی متمرکز است. این دوره شامل ۳۲ واحد درسی است که ۴ واحد آن به پایان‌نامه اختصاص دارد و باقی واحدها را دروس تخصصی تشکیل می‌دهند.

مقاله پیشنهادی: برای ارشد روانشناسی از کجا شروع کنم

طبق جدول تعریف‌شده توسط وزارت علوم برای سرفصل دروس ارشد روانشناسی بالینی کودک و نوجوان، این گرایش فاقد واحد کارورزی است. البته این به‌معنای عدم امکان گذراندن کارورزی برای دانشجویان علاقه‌مند نیست. دانشجویان می‌توانند با کسب مجوزهای لازم از دانشگاه و هماهنگی با مؤسسات مختلف، درخواست کارورزی در مؤسسات مجاز و معتبر را ارائه دهند.

دکتری روانشناسی بالینی کودک و نوجوان

رشته روانشناسی بالینی کودک و نوجوان به‌طور اختصاصی در مقطع دکتری هنوز وجود ندارد، اما طبق اعلام دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی، این رشته در حال راه‌اندازی است و در آینده‌ای نزدیک احتمالاً اقدام به پذیرش دانشجو خواهد کرد.

علاقه‌مندان به فعالیت در این حوزه می‌توانند در شرایط فعلی با شرکت در کنکور دکتری مجموعۀ روانشناسی ۲ و کسب تراز لازم، در گرایش روانشناسی بالینی پذیرفته شوند. گرایش روانشناسی بالینی و روانشناسی بالینی کودک و نوجوان هرچند با هم متفاوت‌اند، اما راهبردهای تحصیلی آن‌ها در بسیاری از موارد مشترک است.

دانشجویان علاقه‌مند می‌توانند در شرایط فعلی که گرایش روانشناسی بالینی کودک و نوجوان به‌طور خاص موجود نیست، در گرایش بالینی ادامه تحصیل دهند و در کنار ادامه تحصیل، حوزۀ تخصصی خود را بالینی کودک و نوجوان انتخاب کنند و موضوع پایان‌نامه، پژوهش‌ها و حوزۀ تخصصی خود را در بالینی کودک و نوجوان برگزینند.

مقاله مرتبط: منابع دکتری روانشناسی

برای قبولی در کنکور روانشناسی بالینی، داوطلبان باید در مجموعۀ روانشناسی ۲ در کنکور دکتری شرکت کنند. گرایش بالینی در دکتری جزء رشته‌های نسبتاً پرطرفدار و کم‌ظرفیت است. در کنکورهای سالیان گذشته ظرفیت دانشگاه‌ها در این رشته کمتر از ۱۰۰ نفر بود؛ هرچند احتمال دارد با گذشت زمان تغییراتی در میزان ظرفیت‌ها ایجاد شود.

به دلیل ظرفیت پایین این گرایش، به داوطلبان علاقه‌مند برای تحصیل در این مقطع توصیه می‌شود تا قبل از شروع مطالعۀ جدی، از خدمات مشاوره‌ای رتبه‌برترهای سالیان گذشته و همچنین مشاوران خبره بهره بگیرند تا بتوانند با کارآمدی بیشتری برای قبولی در کنکور روانشناسی بالینی اقدام کنند.
دکتری روانشناسی بالینی عمدتاً بر دروس تشخیص‌گذاری و درمان متمرکز است.

سوالات متداول

منابع

روانشناسی بالینی روان آموز
جلد 3 کاپلان ( بخش روانپزشکی کودکان)