انتقال دهنده های عصبی: کلید رازهای سلامت روان و جسم

آیا تابه‌حال به این فکر کرده‌اید که وقتی یک حالت روحی خاص به سراغتان می‌آید، در مغزتان چه می‌گذرد؟ می‌توانید از انتقال‌دهنده‌های عصبی تشکر کنید. انتقال‌دهنده‌های عصبی پیام‌رسان‌های شیمیایی کوچکی هستند که سیگنال‌ها را بین نورون‌ها (یا همان سلول‌های عصبی) و سلول‌های هدف در سراسر بدن حمل، تقویت و متعادل می‌کنند. این سلول‌های هدف ممکن است در غدد، ماهیچه‌ها یا سایر نورون‌ها باشند. میلیاردها مولکول انتقال‌دهنده عصبی دائماً برای حفظ عملکرد مغز ما کار می‌کنند و همه چیز را از تنفس و ضربان قلب گرفته تا سطوح یادگیری و تمرکز مدیریت می‌کنند. آن‌ها همچنین می‌توانند عملکردهای مختلف روانشناختی مانند ترس، خلق و خو، لذت و شادی را تحت تأثیر قرار دهند. برخی از انتقال‌دهنده‌های عصبی رایج در مغز و بدن شامل سروتونین، دوپامین، گلوتامات، اپی‌نفرین، نوراپی‌نفرین و اندورفین‌ها هستند. آن‌ها می‌توانند همه چیز را از خلق و خو گرفته تا تمرکز، سطح انرژی، خواب و اشتها تحت تأثیر قرار دهند.

کم و زیاد شدن میزان هرکدام از پیام‌رسان‌های شیمیایی و اختلال در عملکرد آن‌ها، در طیف وسیعی از بیماری‌های جسمی و روانی، نقش دارد. در مقالۀ حاضر، با پیام‌رسان‌های شیمیایی، آشنایی مختصری پیدا می‌کنیم. بعد، به‌طور مفصل می‌رویم سراغ یک نوع مشخص از آن‌ها، یعنی انواع انتقال دهنده های عصبی (Neurotransmitter) و نقش آن‌ها را در ابتلا به اختلالات روانی بررسی می‌کنیم.

همین الان که درحال خواندن این مطلب هستید، پیام‌رسان‌های شیمیایی در دستگاه عصبی‌تان، سخت مشغول کارند. هورمون‌ها، درحال راست‌و ریست کردن کارهایی مثل سوخت‌وساز بدن و هضم غذا در بدن شما، هستند. انتقال دهنده های عصبی، یادگیری، حافظه، هیجان و کلی عملکرد دیگر را مدیریت می‌کنند. اندورفین‌ها هم حواسشان به کاهش درد است.

انواع پیام‌رسان‌های شیمیایی را بشناسیم!

در دستگاه عصبی، سه دسته پیام‌رسان شیمیایی وجود دارد؛ انتقال دهنده های عصبی، اندورفین‌ها و هورمون‌ها. از آخر، به اول می‌رویم و با هرکدام از آن‌ها، به‌طور مختصر و به زبان ساده آشنا می‌شویم؛

• هورمون‌ها

هورمون‌‌ها، سومین گروه از پیام‌رسان‌های شیمیایی هستند که عمدتاً در غده‌های درون‌ریز تولید می‌شوند و عملکردهای مختلف بدن را باهم هماهنگ می‌کنند.

هورمون‌‌ها، مستقیماً وارد جریان خون می‌شوند و از این طریق به اندام‌ها و سلول‌هایی می‌رسند که ممکن است از منشأ آن‌ها خیلی دور باشند؛

برای همین، به پیام‌رسان‌های «دوربرد»، معروف شده‌اند. این گروه از پیام‌رسان‌ها، وظایف مختلفی دارند؛ از پیشبرد رشد بدن گرفته تا کمک به هضم غذا و تنظیم سوخت‌وساز بدن.

«ملاتونین (Melatonin)»، در تنظیم چرخه‌های زیستی روزمره و خواب نقش دارد. کار «اکسی‌توسین (Oxytocin)»، افزایش دلبستگی و اعتماد است. خلاصه که هر هورمونی، نقشی حیاتی در بدن ما بازی می‌کند.

• اندورفین‌

گروه دوم از پیام‌رسان‌های شیمیایی، «اندورفین‌ها (Endorphins)» یا «پپتیدهای شبه‌افیونی درون‌زاد» هستند که با نام افیون‌های طبیعی مغز شناخته می‌شوند. کار عمدۀ این گروه از پیام‌رسان‌ها، کاهش درد و افزایش احساس لذت است.

وقتی می‌‌ترسیم، میزان اندورفین در بدن افزایش می‌یابد تا در دمان موقتاً آرام شود و بتوانیم خودمان را نجات بدهیم. سربازی زخمی را تصور کنید که به‌دلیل درد شدیدش، گوشه‌ای از میدان نبرد نشسته.

دیر یا زود یکی از نیروهای دشمن سر می‌رسد و کارش را یک‌سره می‌کند. اما اندورفین‌ها دردِ سربازِ زخمی و ترسیده را موقتاً تسکین می‌دهند تا بتواند از مهلکه فرار کند و جان سالم به‌در ببرد.

اندورفین‌ها، غیر از خاصیت درد زدایی، در اشتها، فعالیت جنسی، فشار خون، خلق‌و‌خو، یادگیری و حافظه هم تأثیر دارند.

مطلب مرتبط: حقایقی دربارۀ تفاوت مغز زنان و مردان که نمی‌دانید!

• انتقال دهنده عصبی

بالاخره می‌رسیم به اولین گروه پیام‌رسان‌های شیمیایی؛ نوروترانسمیترها (Neurotransmitter) که در فارسی، معادل‌های زیادی دارد؛

میانجی‌های عصبی، پیک عصبی، انتقال دهنده عصبی، پیام‌آورها و یا ناقل‌های عصبی. انتقال‌دهندۀ عصبی، از انتهای عصب یک نورون آزاد می‌شوند تا با نورون‌های مجاور، ارتباط برقرار کنند.

به این ترتیب که مادۀ شیمیایی، از نورون پیش‌سیناپسی (سلول عصبیِ انتقال‌دهنده) ترشح می‌شود و فعالیت نورون پس‌سیناپسی (سلول عصبیِ گیرنده) را تغییر می‌دهد.

این تغییر، به دو صورت تحریک یا بازداری، اتفاق می‌افتد؛ پیام‌رسان‌های تحریکی، سلول هدف را برمی‌انگیزانند و انتقال دهنده های مهاری، سلول هدف را مهار می‌کنند و فعالیتش را کاهش می‌دهند.

البته علاوه‌بر انتقال دهنده های عصبی تحریکی و مهاری، نوع سومی هم وجود دارد، به‌نام «نورومدولاتورها» که نقش تعدیل‌کننده دارند.

یک نکتۀ مهم را نباید فراموش کنید؛ بعضی از پیک‌های عصبی، به بیش از یک مولکول گیرنده می‌چسبند و چند نوع تأثیر دارند.

یعنی مثلاً ممکن است در جاهایی از دستگاه عصبی، نقش بازدارنده داشته‌باشند و در جایی دیگر، نقش تحریکی. دلیلش هم وجود مولکول‌های گیرندۀ متفاوت در این مناطق است.

نقش انتقال دهنده های عصبی در اختلالات روانی چیست؟

انتقال دهنده های عصبی مغز، در حالت بهینه، کارشان را همان‌طوری انجام می‌دهند که از آن‌ها توقع می‌رود اما اگر میزانشان، کم و زیاد شود، آن‌وقت سلامت جسم و روان به‌طور جدی به‌خطر می‌افتد.

پس می‌توان گفت عدم تعادل انتقال‌ دهنده‌های عصبی و بیماری‌ های روانی رابطۀ مستقیم دارند.

برای مثال، تخریب سلول‌هایی که نوروترانسمیتر «دوپامین» تولید می‌کنند، لرزش و خشکی عضلات در بیماری پارکینسون را درپی دارد.

یا مثلاً در بیماری اسکلروز چندگانه (ام‌اس Multiple Sclerosis (MS))، سلول‌های ایمنی بدن، بیش‌ازحد ناقل عصبی «گلوتامات» تولید می‌کنند.

انواع انتقال دهنده های عصبی

با توجه به تعداد زیاد ناقل‌های عصبی، در این مقاله، منحصراً نام انتقال دهنده های عصبی پرتأثیر بر رفتار را می‌آوریم و نقش انتقال دهنده‌های عصبی در اختلالات روانی را بررسی می‌کنیم.

کتاب مرتبط: راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی DSM-5-TR

• انتقال‌دهندۀ عصبی استیل کولین

نوروترانسمیتر استیل‌کولین «Acetylcholine»، به‌طور کلی پیک تحریکی است اما بسته به مولکول گیرنده، می‌تواند به عنوان ناقل عصبی بازدارنده هم عمل کند.

این ناقل عصبی در «هیپوکامپ (Hippocampus)»، فراوان است. هیپوکامپ چیست؟ بخشی از مغز که در حافظه، یادگیری و تشکیل خاطرات جدید، سهم زیربنایی دارد.

بنابراین در اختلال حافظه، می‌توان ردپای استیل‌کولین و عملکلرد شناختی آن را مشاهده کرد.

ثابت شده‌است که در افراد مبتلا به آلزایمر، یاخته‌های سازندۀ استیل‌کولین، دچار تباهی می‌شوند؛ درنتیجه ساخت این پیام‌رسان شیمیایی در مغز کاهش می‌یابد.

هرچه مغز استیل‌کولین کمتری بسازد، زوال حافظه بیشتر خواهدشد. استیل‌کولین همچنین در کنش عضلانی، هیجان و سایر کارکردهای شناختی، نقش دارد.

مطلب مرتبط: نوروتراپی چیست و چه بیماری هایی را درمان می کند؟

• انتقال‌دهندۀ عصبی نوراپی‌نفرین

نوراپی‌نفرین (Norepinephrine)، پیکی عصبی است که معمولاً نورون‌های ساقۀ مغز، آن را می‌سازند و کارهای مختلفی انجام می‌دهد؛

افزایش هشیاری و سرعت واکنش هنگام مواجهه با یک موقعیت اضطراری، افزایش ضربان قلب و کاهش فعالیت روده‌ای درخلال فشار روانی، تأثیر بر نورون‌های دخیل در یادگیری، خواب‌دیدن، رویاپردازی و هیجان‌.

تولید زیاده‌ازحد نوراپی‌نفرین، بدن را درحالت آماده‌باش دائمی قرار می‌دهد، انگار همیشه خطری تهدیدش می‌کند. فشار خون بالا و اضطراب زیاد هم از پیامدهایش است.

برعکس، اگر نوراپی‌نفرین خیلی کم تولید شود، نه‌تنها از آن هشیاری و سرعت واکنش خبری نیست؛ بلکه سطح انرژی و تمرکز هم افت می‌کند.

• انتقال‌دهندۀ عصبی دوپامین

پیک عصبی دوپامین (Dopamine)، بر نورون‌های دخیل در حرکت ارادی، یادگیری، حافظه، هیجان، انگیزه، لذت، پاداش و واکنش به تازگی و غرابت تأثیر می‌گذارد.

وقتی دوپامین کمتر از حد تعادل تولید شود، احتمال ابتلا به پارکینسون و افسردگی بالا می‌رود و وقتی دوپامین زیادی تولید شود، شانس ابتلا به اسکیزوفرنی افزایش پیدا می‌کند.

انباشت دوپامین، هم‌چنین می‌تواند به پرخاشگری و کنترل ضعیف بر تکانه‌ها منجر شود. از آن‌جایی‌که این ناقل عصبی در مسیر پاداش مغز نقش دارد، داروهای اعتیادآور با افزایش میزان آن و تحریک مسیر پاداش، میل به مصرف بیشتر را در فرد تقویت می‌کنند.

برای همین، در موضوع نقش انتقال دهنده های عصبی در اعتیاد و وابستگی، می‌توان گفت دوپامین در گرایش به اعتیاد و قمار هم نقش دارد.

• انتقال‌دهندۀ عصبی سروتونین

وقتی از نقش انتقال دهنده های عصبی در افسردگی صحبت می‌کنیم، سروتونین و تاثر آن بر خلق و خو از اولین موضوعات موردبحث است.

نوروترانسمیتر سروتونین (Serotonin)، از خانوادۀ دوپامین و نوراپی‌نفرین است و نقش مهمی در تنظیم خلق‌وخو، خواب، اشتها، ادراک حسی، تنظیم دما و کاهش درد دارد. کمبود سروتونین، با احساس افسردگی ارتباط دارد.

داروهای ضدافسردگی، با افزایش میزان این میانجی عصبی، بر افراد مبتلا به اختلال افسردگی تأثیر می‌گذارند. این داروها، از راه سدکردن جذب سروتونین توسط نورون‌ها، میزانش را در مغز افزایش می‌دهند.

یک‌سری مواد توهم‌زا مثل ال‌اس‌دی هم که بر خلق‌وخو تأثیر می‌گذارند، درواقع باعث زیاده‌سازی میزان سروتونین در مغز می‌شوند. پایین‌بودن سطح سروتونین در اختلال وسواس فکری-عملی هم مشاهده شده‌است.

• انتقال‌دهندۀ عصبی گابا

انتقال دهنده‌عصبی گابا یا «گاما آمینو بوتیریک اسید- GABA»، یکی از مهم‌ترین پیک‌های بازدارنده‌ی دستگاه عصبی به‌شمار می‌رود.

گابا اصولاً کارش این است که سیگنال‌های مغزی خاصی را غیرفعال کند، فعالیت سیستم عصبی را کاهش بدهد و احساس آرامش را در ما ایجاد کند.

پس می‌شود حدس زد که وقتی میزان تولید گابا از حد متعادل کمتر شود، بی‌‎قراری و اضطراب ایجاد شود. داروهای آرام‌بخش و ضداضطراب، با تسهیل فعالیت بازدارندگی گابا، می‌توانند این اضطراب و آشفتگی را کنترل کنند.

مطلب مرتبط: عصب واگ چیست؟ پلی میان مغز و بدن (هر آنچه باید بدانید!)

• انتقال‌دهندۀ عصبی گلوتامات

گلوتامات «glutamate»، فراوان‌ترین پیک عصبی در دستگاه عصبی مرکزی است که 90درصد از نورون‌های مغز آن را آزاد می‌کنند.

گلوتامات، برخلاف گابا، تحریک‌کننده است. این پیام‌رسان شیمیایی، تا وقتی که به میزان متناسب تولید شود، در رشد مغز و عملکردهای یادگیری، نقش دارد.

اگر زیادازحد تولید شود، باعث مرگ سلولی می‌شود و بیماری‌هایی مثل آلزایمر، صرع و سکتۀ مغزی را به‌‎دنبال دارد. اگر هم میزانش خیلی کم شود، باعث بی‌خوابی، مشکل در تمرکز و اختلالات روان‌پریشی می‌شود.

مشکلات مربوط به انتقال‌دهنده‌های عصبی

همانند بسیاری از فرآیندهای بدن، گاهی اوقات ممکن است مشکلاتی برای این انتقال دهنده‌ها پیش بیاید. تعجب‌آور نیست که سیستمی به این وسعت و پیچیدگی مانند سیستم عصبی انسان مستعد مشکلاتی باشد. برخی از مواردی که ممکن است اشتباه پیش برود عبارتند از:
• نورون‌ها ممکن است به اندازه کافی از یک انتقال‌دهنده عصبی خاص تولید نکنند.

• انتقال‌دهنده‌های عصبی ممکن است خیلی سریع بازجذب شوند.

• ممکن است تعداد زیادی از انتقال‌دهنده‌های عصبی توسط آنزیم‌ها غیرفعال شوند.

• ممکن است مقدار زیادی از یک انتقال‌دهنده عصبی خاص آزاد شود.

کتاب مرتبط: فیزیولوژی اعصاب و غدد کالات – سیدمحمدی

نقش انتقال‌دهنده‌های عصبی در اختلالات روانی

لیست داروهایی که بر انتقال دهنده های عصبی تأثیر می‌گذارند

شاید بزرگترین کاربرد عملی برای کشف و درک دقیق نحوه عملکرد انتقال‌دهنده‌های عصبی، توسعه داروهایی بوده است که بر انتقال شیمیایی تأثیر می‌گذارند. این داروها قادر به تغییر اثرات انتقال‌دهنده‌های عصبی هستند که می‌تواند علائم برخی بیماری‌ها را تسکین دهد.

• آگونیست‌ها در مقابل آنتاگونیست‌ها: برخی از داروها به عنوان آگونیست شناخته می‌شوند و با افزایش اثرات انتقال‌دهنده‌های عصبی خاص عمل می‌کنند. سایر داروها به عنوان آنتاگونیست شناخته می‌شوند و برای مسدود کردن اثرات انتقال عصبی عمل می‌کنند.

• اثرات مستقیم در مقابل غیرمستقیم: این داروهای مؤثر بر اعصاب را می‌توان بر اساس اینکه اثر مستقیم دارند یا غیرمستقیم، بیشتر دسته‌بندی کرد. آن‌هایی که اثر مستقیم دارند با تقلید از انتقال‌دهنده‌های عصبی عمل می‌کنند زیرا از نظر ساختار شیمیایی بسیار مشابه هستند. آن‌هایی که اثر غیرمستقیم دارند با تأثیرگذاری بر گیرنده‌های سیناپسی عمل می‌کنند.
  
  داروهایی که می‌توانند بر انتقال عصبی تأثیر بگذارند شامل داروهای مورد استفاده برای درمان بیماری‌هایی مانند افسردگی و اضطراب، مانند مهارکننده‌های انتخابی بازجذب سروتونین (SSRIs)، داروهای ضد افسردگی سه حلقه‌ای و بنزودیازپین‌ها هستند. به عنوان مثال، SSRIهایی مانند Prozac (فلوکستین) و Paxil (پاروکستین) از جذب سروتونین توسط سلول‌های عصبی جلوگیری می‌کنند و سطح سروتونین را در مغز افزایش می‌دهند. مهارکننده‌های کولین استراز مانند Aricept (دونپزیل) آنزیم‌هایی را که استیل‌کولین را تجزیه می‌کنند، مسدود می‌کنند که می‌تواند به بهبود عملکرد شناختی در افراد مبتلا به بیماری آلزایمر کمک کند.
  
  مواد مخدر غیرقانونی مانند هروئین، کوکائین و ماری جوانا نیز بر انتقال عصبی تأثیر می‌گذارند. هروئین به عنوان یک آگونیست با اثر مستقیم عمل می‌کند و به اندازه کافی از اپیوئیدهای طبیعی مغز تقلید می‌کند تا گیرنده‌های مرتبط با آن‌ها را تحریک کند. کوکائین نمونه‌ای از یک داروی با اثر غیرمستقیم است که بر انتقال دوپامین تأثیر می‌گذارد.

کتاب مرتبط: کاربرد دارو در روانشناسی

تمرینات ذهنی و فیزیکی برای حمایت از نوروترانسمیترها

فعالیت‌های ذهنی و سبک زندگی سالم می‌توانند عملکرد پیام‌رسان‌های شیمیایی را تقویت کنند:

• مدیتیشن و تمرین تنفس عمیق → افزایش گابا و کاهش کورتیزول

• ورزش‌های هوازی (مثل دویدن یا شنا) → افزایش اندورفین، سروتونین و دوپامین

• خواب کافی → تنظیم چرخه‌های طبیعی سروتونین و ملاتونین

• فعالیت‌های لذت‌بخش و هنری (موسیقی، نقاشی، رقص) → افزایش دوپامین

• کم کردن مصرف قند و کافئین زیاد → جلوگیری از نوسانات شدید نوروشیمیایی

پیام‌رسان‌های شیمیایی و خلاقیت

تحقیقات نشان داده‌اند که بعضی از انتقال‌دهنده‌های عصبی با خلاقیت در ارتباط هستند:

• دوپامین نقشی کلیدی در فرآیند ایده‌پردازی، تخیل و تفکر واگرا دارد.

• گابا به تنظیم حواس‌پرتی‌ها کمک می‌کند و باعث تمرکز در مرحله‌ی اجرایی خلاقیت می‌شود.

• جالب این‌که برخی هنرمندان و افراد خلاق، به‌طور طبیعی سطوح نوسانی‌تری از دوپامین دارند که آن‌ها را برای تجربه ایده‌های متفاوت مستعدتر می‌کند.

سخن پایانی

در این مقاله از وبلاگ تخصصی روان آموز، با انواع نوروترانسمیترها و مکانیسم عملکرد انتقال دهنده‌های عصبی آشنا شدید و دربارۀ بیماری‌های مرتبط با انتقال دهنده های عصبی، اطلاعات به‌دست آوردید.

نکتۀ خیلی مهمی که باید بدانید این است که هر انتقال‌دهندۀ عصبی، نقش‌های متعددی ایفا می‌کند و معرفی‌کردن چند وظیفۀ اختصاصی برای هرکدام، صرفاً به‌منظور آشنایی است و نباید پیک‌های عصبی را به این یا آن تأثیر در بدن، تقلیل داد.

به‌علاوه، همیشه این امکان وجود دارد که اختلال، خود عامل نابهنجاری در انتقال‌دهنده ها باشد و نه ناشی از آن.

اگرچه داروهایی که بعضی از انتقال دهنده های عصبی مغز را افزایش یا کاهش می‌دهند، گاهی در درمان بعضی از اختلالات موثرند، این امر لزوماً به‌معنای آن نیست که علت بروز چنین اختلالاتی، نابهنجاری در میزان انتقال دهنده های عصبی است؛ آسپرین، سردرد را تسکین می‌دهد اما بروز سردرد ناشی از کمبود آسپرین نیست.

مطلب مرتبط: معرفی انواع اختلالات روانی + راه های تشخیص و درمان

سوالات متداول

منابع

روانشناسی عمومی کرول وید، داود عرب قهستانی، نشر رشد

زمینه روانشناسی هیلگارد، اتکینسون، محمدنقی براهنی، نشر رشد