تفاوت مغز زنان و مردان در نحوۀ عملکرد، سوژۀ بحث‌برانگیزی است که دهه‌هاست محافل علمی و غیرعلمی را به خودش مشغول کرده‌است. دانشمندان، می‌خواهند بدانند مغز زنان و مردان چه تفاوتی با هم دارد. غیردانشمندان هم تقریبا مطمئن‌اند که تفاوت‌های رفتاری مردان و زنان، به تفاوت در ساختار و عملکرد مغز آن‌ها برمی‌گردد. لابد توی جمع‌های دوستانه و خانواده، بحث‌های پرشوری در این‌باره شنیده‌اید؛ «مردها تو ریاضی بهترن چون مغزشون برای این کار ساخته‌شده.»، «پیچیدگی مغز زن‌ها بیشتره، برای همین می‌تونن هم‌زمان چندتا کارو با هم انجام بدن درحالی‌که مردها نمی‌تونن.» این باورهای عمومی پذیرفته‌شده تا چه حد ازنظر علمی، قابل‌اعتناست؟ آیا مغز زنان کوچکتر از مغز مردان است؟ آیا چیزی به اسم مغز مردانه و مغز زنانه وجود دارد؟ در مقالۀ پیش‌رو، این سوالات را براساس آخرین یافته‌های علمی، پاسخ می‌دهیم.
لیست مطالب
بررسی تفاوت‌های جنسیتی در آناتومی مغز
تفاوت مغز زنان و مردان، چندین دهه است که در مطالعات آسیب‌شناسانه و روانشناسانه بررسی میشود و اغلب هم نتایج متناقضی را به‌دنبال داشته‌است. مطالعۀ جدیدی به‌رهبری «لیز الیوت»، عصب‌شناس دانشگاه «روزالیند فرانکلین»، تفاوت اندازۀ مغز زن و مرد را تأیید می‌کند اما آن را چنین توضیح میدهد: «مغز مردان و زنان کمی متفاوت است و این تفاوت، به‌دلیل اندازۀ مغز است، نه جنسیت. مغز زنان به نسبت سایز بدن آن‌ها، حدود 11درصد کوچکتر از مغز مردان است اما این موضوع، تفاوت‌های رفتاری آن‌ها را توضیح نمیدهد. همۀ اندام‌های مردان به‌طور متوسط بزرگتر هستند اما معنایش این نیست که عملکرد متفاوتی دارند. و وقتی نسبت اندازۀ مغز به سایز بدن را درنظر بگیریم، عملا تفاوت اندازۀ مغز زنان و مردان بی‌معنی میشود.»
الیوت در کتابش «مغز صورتی، مغز آبی؛ چگونه تفاوت‌های کوچک به شکاف‌های دردسرساز تبدیل می‌شوند» می‌گوید از ابتدای استفاده از روش‌های تصویربرداری مغز مثل MRI، آن‌دسته از مطالعات مغز بیشتر موردتوجه قرار گرفتند که مدعی تفاوت‌های جنسیتی در مغز مردان و زنان بودند. این سوگیری انتشار در تحقیقات مربوط به تفاوت‌های جنسیتی که برای رسانه‌ها و مردم جذابیت زیادی دارد، باعث شده‌است که تصورات نادرستی دربارۀ مغز شکل بگیرد.
مغز زنانه با مغز مردانه چه تفاوتی دارد؟
الیوت، توضیح میدهد که چیزی به‌نام «مغز مردانه» و «مغز زنانه» وجود ندارد؛ مغز، مانند سایر اندام‌ها، قلب و کلیه‌ها و… در مردان و زنان مشابه یکدیگر و یک اندام تکجنسیتی است. این یافته، نتیجۀ فراتحقیقی است که دکتر الیوت و همکارانش در دانشکدۀ پزشکی شیکاگو انجام دادند. آن‌ها در این فراتحقیق، نتایج سه دهه مطالعه دربارۀ مغز را با هم ترکیب کردند و متوجه شدند هیچ تفاوتی در مغز زنان و مردان وجود ندارد که در تمام این مطالعات تکرار شده‌باشد. تکرارپذیری، یکی از لازمه‌های تحقیقات علمی است. یعنی برای این‌که موضوعی ازنظر علمی، قابل‌قبول باشد، کافی نیست که صرفا از نتایج یک تحقیق حاصل شود و لازم است که پژوهش‌های متعدد آن را اثبات کنند؛ مسئله‌ای که در تحقیقات مدعی تفاوت جنسیتی مغز، صدق نمی‌کند.
دکتر الیوت توضیح میدهد آن معدود تفاوت‌های اثبات‌شده هم ازنظر اندازه، بسیار کوچک‌اند. مثلا حجم آمیگدال -بخشی از مغز که در رفتارهای عاطفی-اجتماعی نقش مهم دارد- در مردان تنها یک‌درصد بیشتر از زنان است. این مطالعه، همچنین آن دیدگاه قدیمی را که معتقد بود مغز مردان جانبی‌تر است -یعنی هر نیمکرۀ آن به‌طور مستقل عمل می‌کند- رد کرده‌است. قبلا گفته میشد که دو نیمکرۀ مغز زنان، در مقایسه با مردان، اتصال بیشتر و هماهنگی بهتری با هم دارند اما الیوت و همکارانش می‌گویند که اجماع تحقیقات انجام‌شده نشان میدهد که این تفاوت بسیار ناچیز است و کمتر از یک‌درصد از محدودۀ اتصال دو نیمکرۀ چپ و راست در کل جمعیت را شامل میشود.
یکی دیگر از موضوعاتی که در بررسی تفاوت‌های جنسیتی در آناتومی مغز، موردتوجه تیم تحقیقاتی الیوت قرار گرفته، عملکرد مغز حین انجام تکالیف مختلف است. دانشمندان علوم اعصاب، به‌کمک MRI، تکالیف مختلفی به آزمودنی‌ها می‌دهند و حین انجام آن‌ها، فعالیت مغزیشان را رصد میکنند تا ببینند کدام بخش‌های مغز، روشن می‌شوند. فراتحقیق الیوت و همکارانش نشان داد که تفاوت جنسی درمیان صدها پژوهشی که در این‌باره انجام شده‌است، تکرارپذیری ضعیفی دارد.
ریشۀ تفاوت رفتار زنان و مردان از کجاست؟
پیشتر گفتیم که تحقیق دربارۀ مغز زنان و مردان، سابقه‌ای چندین‌دهه‌ای دارد اما حرف زدن دربارۀ این تفاوت‌ها، عمر خیلی بیشتری دارد. اواسط قرن نوزدهم، دانشمندان که امکانات چندانی هم برای مطالعۀ مغز نداشتند، ادعا کردند که می‌توانند جنسیت یک فرد را از روی نگاه کردن به مغزش -البته وقتی بیرون از جمجمه قرار داشته‌باشد- تشخیص بدهند! سال‌ها گذشت تا تحقیقات علمی جدید ثابت کنند که مغز انسان، در دسته‌بندی مردانه-زنانه قرار نمی‌گیرد. یکی از این تحقیقات، به رهبری «دافنا جوئل»، متخصص علوم اعصاب رفتاری در دانشگاه «تل‌آویو» انجام شده‌است.
تیم همکاران جوئل که به‌کمک MRI، حجم مادۀ خاکستری و مادۀ سفید در مغز را اندازه‌گیری کردند، به چند تفاوت ساختاری در مغز مردان و زنان پی بردند. مثلا ناحیۀ هیپوکامپ چپ -که با حافظه مرتبط است- در مردان بزرگتر از زنان بود. اما خب برخی از زنان دارای هیپوکامپ چپ مردانۀ بزرگتر بودند و هیپوکامپ برخی از مردان، کوچکتر از متوسط هیپوکامپ زنان بود. بنابراین محققان به این نتیجه رسیدند که برای کل مغز -صرف‌نظر از جنسیت- یک طیف زنانه-مردانه درنظر بگیرند و گفتند که مغز، درواقع ساختاری موزاییکی دارد؛ یعنی مجموعه‌ای از ویژگی‌های مردانه، زنانه و متغیر. این محققان باور دارند که «حرف زدن دربارۀ طبیعت مردانه و زنانه معنایی ندارد. هیچ فردی وجود ندارد که تمام خصوصیات مردانه را داشته‌باشد و برعکس.»
مطلب مرتبط: از کاربرد روانشناسی در زندگی روزمره چه می‌دانید؟
نقش کلیشه‌های جنسیتی در تفاوت زنان و مردان
خب اگر بپذیریم که مغز مردانه-زنانه، باور اشتباهی است که از سوگیری در انتشار تحقیقات سرچشمه می‌گیرد، پس چطور می‌توانیم تفاوت‌های رفتاری مردان و زنان را توضیح بدهیم؟ ماجرا این است که این تفاوت‌ها ریشه در فرایند اجتماعی شدن دارند و نباید منشأ آن‌ها را در مغز جست‌وجو کنیم. مثلا پرخاشگری، عموما رفتاری مردانه تلقی میشود. اما تحقیقات جدید می‌گویند همه، صرف‌نظر از جنسیت، به یک اندازه می‌توانند پرخاشگر باشند. هنجارهای اجتماعی و انتظاراتی که از نقش مردانه و زنانه در جوامع وجود دارد، باعث میشود که مردان و زنان، روش‌های متفاوتی برای ابراز ویژگی‌هایشان داشته‌باشند. یعنی اگر زنان، پرخاشگری کمتری نشان می‌دهند، به‌دلیل تفاوت ساختاری مغزشان با مغز مردان نیست؛ بلکه به این دلیل است که جامعه از آن‌ها توقع دارد رفتاری به‌دور از خشونت داشته‌باشند.
تحقیقی که در دانشگاه وین انجام شده‌است، کمک می‌کند که نقش هنجارها و کلیشه‌های جنسیتی را در تفاوت زنان و مردان بهتر درک کنید. هدف از این مطالعه، مقایسۀ عملکرد ریاضی پسران و دختران در یک آزمون هوش بود. شرکت‌کنندگان به دو گروه تقسیم شدند. گروه اول، هیچ دستورالعمل خاصی دریافت نکردند. درمقابل، به گروه دوم گفته شد که پسران و دختران در حل مسائل ریاضی به یک اندازه توانمند هستند. نتیجه، شگفت‌انگیز بود. در گروه اول، عملکرد دختران و پسران، متفاوت بود؛ این باور اجتماعی که پسرها در ریاضی قوی‌تر هستند، بر روی عملکرد دخترها تأثیر گذاشته‌بود. درحالی‌که تفاوت‌های مربوط با جنسیت، در گروه دوم دیده نشد؛ گروهی که کلیشۀ جنسیتی، در آن شکسته شده و به شرکت‌کننده‌ها گفته شده‌بود که توانایی‌های ریاضیاتی زنان و مردان با هم تفاوتی ندارد.
باید بپذیریم که تاریخچۀ تعصب جنسیتی، خیلی بهتر از مطالعۀ ساختار مغز، می‌تواند تفاوت‌های زنانه و مردانه را توضیح بدهد. پیشتر، تعداد دانش‌آموزان پسری که در رشته‌هایی مانند پزشکی ثبت‌نام می‌کردند، به‌طور قابل‌توجهی بیشتر از دانشجویان دختر بود؛ چون باور اجتماعی، به همه قبولانده بود که مردان برای شغل پزشکی مناسب‌تر هستند. اما امروزه دختران، در بعضی جوامع، اکثریت دانشجویان پزشکی را تشکیل می‌دهند. بنابراین وقتی دربارۀ تفاوت‌های عملکرد مردان و زنان حرف می‌زنیم، باید شرایط اجتماعی و کلیشه‌های جنسیتی را مدنظر داشته‌باشیم.
مطلب مرتبط: خودمراقبتی چیست و چرا رعایت آن ضروری است؟
سخن پایانی
در این مقاله،سعی کردیم تا تفاوت مغز زنان و مردان را باتوجه به آزمایشات انجام شده و نتایج آن‌ها، در اختیارتان بگذاریم. دیدگاه شما چیست؟ با ما در قسمت نظرات درمیان بگذارید.
منابع
چرا مغز زنان کوچکتر از مردان است؟
واقعیت این است که مغز مردان، حدود 11درصد از مغز زنان بزرگتر است اما این اختلاف را باید به‌نسبت وزن کل بدن، درنظر بگیریم. یعنی اصولا اندام‌های مردانه، به‌طور متوسط بزرگتر از اندام‌های زنانه هستند که این تفاوت اندازه، به‌نسبت وزن بدنشان است و تفاوتی در عملکرد به‌وجود نمی‌آورد.
تفاوت شیمی مغز زن و مرد از کجا ناشی میشود؟
تحقیقات تازه نشان میدهد که مغز، اندامی تکجنسیتی است و رفتارهای متفاوت زنان و مردان، بیشتر از آنکه به تفاوت در ساختار و عملکرد مغز برگردد، از فرایند اجتماعی شدن، ناشی میشود.
نیمکره مغز زن و مرد با یکدیگر تفاوت دارد؟
پیشتر فرض میشد که مردان، مغز جانبیتری دارند و بین دو نیمکرۀ مغز در زنان، هماهنگی بیشتری وجود دارد. اما مطالعات تازه، تفاوت معنیداری در عملکرد نیمکرههای مغز زنان و مردان، نشان نمیدهد.
مطلب پیشنهادی برای داوطلبان کنکوری ⇐ منابع ارشد روانشناسی
