خودپنداره چیست و چگونه بر زندگی ما تاثیر می‌گذارد؟🎭

همه‌ی ما تصویری از خودمان در ذهنمان داریم که ذیل «خودپنداره» و «خودانگاره» تعریف می‌شود؛ دو واژه‌ی خیلی مهم که ارتباط نزدیکی با سلامت روان دارند! در مقاله‌ی پیش‌رو می‌خواهیم بفهمیم خودپنداره چیست و مفهوم نزدیک به آن، یعنی خودانگاره چه معنایی دارد. انواع خودپنداره را خواهیم‌شناخت و تفاوت خودانگاره و خودپنداره را یاد می‌گیریم. درنهایت هم تأثیر آن‌ها را بر کیفیت زندگی و سلامت روان بررسی می‌کنیم.

لیست مطالب

خودپنداره چیست؟

خودپنداره، ترجمه‌ی واژه‌ی «self-concept» است که از روانشناسی انسان‌گرا، می‌آید و به‌‎معنی فکر و احساس ما درباره‌ی خودمان است. بیایید برای بهتر فهمیدن این واژه، از «کارل راجرز»، روانشناس انسان‌گرای معروف کمک بگیریم. راجرز می‌گوید، خودپنداره شامل تمام جنبه‌های هستی و تجربیاتی است که فرد در آگاهی‌اش درک می‌کند و با خودِ ارگانیسمی «organismic self» فرق دارد. ارگانیسم یعنی موجود زنده با همه‌ی ویژگی‌های فیزیکی و روانی‌اش. مثلا معده‌ی شما بخشی از خودِ ارگانیسمی‌تان است اما شما به آن آگاهی ندارید؛ تا وقتی که مثلا دور از جانتان، معده‌درد شوید. پس بخش‌هایی از خودِ ارگانیسمی که واقعیت وجودی ما را شکل می‌دهد، ممکن است خارج از آگاهیمان باشد. بعضی از بخش‌هایش را هم ممکن است ناخودآگاه، انکار کنیم. مثلا آدم ریاکاری که این خصلتش را انکار می‌کند چون با تصورش از خودش، یعنی با خودپنداره‌اش، هماهنگ نیست.

خودپنداره چطور شکل می‌گیرد؟

تجربه‌های ما در زندگی شامل رشد فیزیکیمان، دوره‌ی بلوغ و تأثیرات جسمانی و غیرجسمانی‌اش شامل کسب استقلال و میزان پذیرفته شدن در گروه هم‌سالان و رابطه با والدین، مهم‌ترین عوامل شکل‌دهنده‌ی خودپنداره هستند. روانشناسان می‌گویند وقتی خودپنداره شکل بگیرد، تغییر دادنش، نه غیرممکن، ولی به‌هرحال دشوار است. ما معمولا تجربه‌هایی را که با خودپنداره‌مان هماهنگ نیستند، انکار یا تحریف می‎‌کنیم. انواع خودپنداره عبارت‌است از:

← تحصیلی: باوری که درباره‌ی عملکرد و توانایی‌ تحصیلیمان داریم.

← اجتماعی: باورِ ما نسبت به توانایی‌ها و دستاوردهای اجتماعی و بین‌فردیمان.

← عاطفی: تصور ما از احساسات شخصی خود و میزان کنترلمان بر آن‌ها.

مطلب مرتبط: خودمراقبتی چیست و چرا رعایت آن ضروری است؟

وضوح و تفکیک خودپنداره به چه معناست؟

خودپنداره با دو مولفه‌ی «وضوح» و «تفکیک» سنجیده می‌شود. وضوحِ خودپنداره یعنی تصوری که از خودمان، توانایی‌ها و عملکردمان داریم، چقدر تصویر واضح و مطمئنی است. تفکیک خودپنداره هم درباره‌ی این است که ما چه تصویری از خودمان در نقش‌های مختلف اجتماعیمان داریم. حالا این دو مولفه، چه اطلاعاتی درباره‌ی خودپنداره‌ی ما دراختیارمان می‌گذارد؟ کسی که شناخت مبهم و متزلزلی از خودش دارد -وضوح پایین خودپنداره- و در هرکدام از نقش‌های اجتماعی‌اش آدمِ کاملا متفاوتی است یا اصلا نمی‌تواند خودش را با اقتضائات نقش‌های متفاوتش سازگار کند -تفکیک زیادی بالا و زیادی پایینِ خودپنداره- با مشکلاتی مثل عزت‌نفس پایین و مسائل سلامت روان مواجه خواهدشد.

خودانگاره چیست؟

خودانگاره در روانشناسی، ترجمه‌ی واژه‌ی «Self-image» است که در زبان فارسی، گاهی به‌اشتباه معادل خودپنداره فرض می‌شود. این دو مفهوم، گرچه به‌هم نزدیک‌اند اما با هم تفاوت دارند. خودانگاره، تصویر ذهنی ما از ظاهرمان است؛ یعنی جوری که خودمان را می‌بینیم و شامل ویژگی‌های ژنتیکی شامل قد، وزن، فرم بدن، رنگ چشم، رنگ مو و مانند این‌ها می‌شود. اما ظاهر ما فقط به این موارد، محدود نیست. لباس پوشیدن، جواهرات و اکسسوری‌هایی که خودمان را با آن‌ها می‌آراییم و نحوه‌ی آرایش مو و صورتمان هم در تصویر ذهنی ما از خودمان می‌گنجند. خودانگاره، مثل یک آینه‌ی درونی، به ما می‌گوید که چه شکل و شمایلی داریم.

خودانگاره چطور شکل می‌گیرد؟

گفتیم خودانگاره، یک‎‌جور آینه‌ی درونی است. یعنی ممکن است تصویر منعکس‌شده در آن، با آن‌چه در آینه‌ی واقعی می‌بینیم، تفاوت داشته‌باشد. مثل آدم لاغری که خودش را چاق می‌بیند و دائم مشغول کارهایی برای کاهش وزن است. تجربه‌های شخصی ما و ارزیابی‌های دیگران از ظاهرمان، در شکل‌گیری خودانگاره‌ی ما تأثیر می‌گذارد. ازطرف دیگر، خودانگاره در احساسی که از خودمان داریم و سبک زندگیمان شامل ورزش، تغذیه و روابط بین‌فردیمان تأثیر می‌گذارد. خودانگاره‌ی مثبت، ما را به چشم خودمان، آدمی مطلوب و سالم نشان می‌دهد که دیگران هم ارزیابی مثبتی از او دارند. برعکس، وقتی خودانگاره منفی باشد، خودمان را آدم غیرجذاب و نازیبایی می‌بینیم که دیگران هم درک منفی و ناخوشایندی از او دارند.

مطلب مرتبط: تاب آوری روانی چیست و چه کمکی به ما می‌کند؟

تفاوت خودانگاره و خودپنداره چیست؟

حالا می‌دانیم که ما خودمان را با دو مفهوم خودانگاره و خودپنداره، می‌شناسیم و تعریف می‌‎کنیم. برای این‌که مطمئن شوید این دو مفهوم را درست متوجه شده‌اید، سعی کنید تفاوتشان را توضیح بدهید. خودانگاره و خودپنداره چه فرقی با هم دارند؟

خودپنداره، مفهومی وسیع‌تر است و خودانگاره یک‌جورهایی در دلش جا می‌گیرد. به بیان دیگر، تصور کلی ما از خودمان که بیشتر جنبه‌ی شناختی و ذهنی دارد، می‌شود خودپنداره‌ی ما؛ و تصویر ما از خودمان که ظاهر و داشته‌هایمان را شامل می‌شود، خودانگاره است که بخشی از خودپنداره‌مان را شکل می‌دهد. اگر بخواهیم به زبان فیلسوف‌ها توضیح بدهیم، باید بگوییم که خودپنداره نسبت به خودانگاره، اعم است.

علی‌رغم این تفاوت، خودپنداره و خودانگاره، هردو یک وظیفه‌ی مشترک دارند. آن‌ها مجموعا دست به دست هم می‌دهند و عزت‌نفس ما را شکل می‌دهند. عزت‌نفس که از هر دوی این‌ها گسترده‌تر است، نشان‌دهنده‌ی ارزیابی ما از خودمان است. یعنی می‌گوید که ما چقدر خودمان را ارزشمند و شایسته‌ی محبت و احترام درک می‌کنیم. پس خودپنداره‌ی مثبت و خودانگاره‌ی مثبت، با عزت‌نفس بالا ارتباط دارند و خودپنداره‌ی منفی و خودانگاره‌ی منفی، با عزت‌نفس پایین.

تفاوت عزت نفس با خودپنداره چیست؟

بیایید قضیه را با یک مثال روشن‌تر کنیم. هنرپیشه‎ی سرشناسی را درنظر بگیرید. او براساس تجربه‌های شخصی و نحوه‌ی تعاملش با دیگران، خودپنداره‌ی مثبتی از خودش دارد و خودش را «یک هنرپیشه‌ی موفق و توانمند» معرفی می‌کند. حالا این فرد، وقتی هنرپیشه‎ی موفق و توانمند بودنش را مثبت و ارزشمند ارزیابی کند، یعنی مثلا بگوید «خوشحالم که هنرپیشه‌ی توانمندی هستم.» یعنی عزت‌نفس بالایی هم دارد. تفاوت خودپنداره و عزت‌نفس برایتان روشن شد؟ اگر نیاز دارید که دربارۀ عزت نفس بیشتر بدانید، خواندن مقاله‌ی تفاوت اعتماد به‌ نفس و عزت‌ نفس، در درک بهتر مطلب بهتان کمک می‌کند.

مطلب مرتبط: خطاهای شناختی که زندگی را دچار مشکل می‌کنند بشناسید!

خودپنداره چطور بر سلامت روان ما تأثیر می‌گذارد؟

خودپنداره، همان‌طور که کمی بالاتر خواندید، یک مفهوم شناختی است و شناخت، بر عواطف و احساسات تأثیر می‌گذارد. یعنی کسی که خودپنداره‌ی واضح، خوب‌تعریف‌شده و باثباتی دارد، احساس مثبت‌تری درباره‌ی خودش دارد. درنتیجه‌ی این احساس مثبت، کمتر تحت‌تأثیر وقایع روزانه قرار می‌گیرد. درمقابل کسی که خودپنداره‌ی منفی دارد، با احتمال بیشتری تحت‌تأثیر رویدادهای منفی زندگی قرار می‌گیرد. خودپنداره‌ی منفی و احساس خودارزشی پایین، فرد را دربرابر افسردگی آسیب‌پذیرتر می‌کند.

خودپنداره‌ی مثبت بـا سـازگاري عاطفي و اجتماعي بيشتر، رابطه دارد و خودپنداره‌ی منفي با سازگاري پايين عـاطفي و اجتماعي. کسانی که خودپنداره‌ی مثبت دارند، در روابط اجتماعي با مشكلات كمتري مواجه می‌شوند و عملکرد شغلی بهتری دارند. کسانی خودپنداره‌ی منفی دارند، بیشتر درمعرض افسردگی، اضطراب و سایر مشکلات سلامت روان هستند. آن‌ها هم‌چنین در ایجاد روابط بین‌فردی نزدیک و دست‌‎یابی به اهداف در زندگی به مشکل می‌خورند.

تأثیر خودپنداره حتی در تصمیمات روتین زندگی هم خودش را نشان می‌دهد. دو نفر را تصور کنید که هر دو به‌دلیل مدرک تحصیلی و مهارت بالایشان از یک شرکت معتبر درخواست همکاری دریافت می‌کنند؛ موقعیتی عالی که در آن، فضا برای پیشرفت و موفقیت فراهم است اما خب احتمال شکست خوردن هم وجود دارد. یکی از این دو نفر، درخواست همکاری را می‌پذیرد و دیگری، آن را رد می‌کند. علم روانشناسی می‌گوید خودپنداره‌‌ی فرد است که در این تصمیم، تأثیرگذار بوده‌است. کسی که چنین شانسی را رد می‌کند، شکست نخوردن را خیلی مهم‌تر از کسب موفقیت می‌داند. او موقعیت‌های مستلزم ریسک را پس می‌زند تا مبادا شکست بخورد و با این کار، از خودپنداره‌اش محافظ می‌کند. چون در تصویری که او از خودش دارد، شکست خوردن، عامل خیلی پررنگی است و اگر در کاری موفق نشود، خودپنداره‌اش دچار ناهماهنگی می‌شود.

موقعیت دیگری را تصور کنید تا نقش خودپنداره در زندگی را بهتر درک کنید. دوستتان، امتحان سختی درپیش دارد اما هرکاری می‌کند به‌جز درس خواندن. شما تعجب می‌کنید که او چرا دستی‌دستی خودش را درمعرض شکست خوردن قرار می‌دهد. علم روانشناسی به چنین موقعیتی می‌گوید «ناکار کردن خویشتن». یعنی فرد، عامدانه زمینه‌ی شکست خودش را فراهم می‌کند تا از خودش محافظت کند. خودپنداره‌ی منفی او باعث می‌شود نگاه بدبینانه‌ای به امتحان داشته‌باشد و مطمئن باشد که قطعا در آزمون رد خواهدشد. او با درس نخواندن برای امتحان، عملا خودش را درمعرض رد شدن قرار می‌دهد اما درعوض می‌تواند برای شکستش عذر و بهانه‌ای جور کند. یعنی می‌تواند بگوید رد شدنش در امتحان به این دلیل است که آمادگی نداشته، نه این‌‎که بهره‌ی هوشی پایین یا عملکرد تحصیلی ضعیفی دارد.

سخن پایانی

در مطلب فوق با بیان مفهوم خودپنداره، تفاوت آن با خودانگاره و درنهایت تاثیری که بر زندگی می‌گذارد سعی برآن داشتیم تا هرآنچه راکه نیاز دارید دربارۀ این مفهوم بدانید، دراختیارتان بگذاریم. چنانچه سوال، ابهام و یا دیدگاهی دارید، با ما در قسمت نظرات درمیان بگذارید. همچنین اگر دانشجوی روانشناسی هستید و قصد کسب اطلاعات دربارۀ تحصیلات تکمیلی را دارید، ما در مطلب ارشد روانشناسی، تمامی اطلاعات موردنیازتان را قرار داده‌ایم.

منابع