نوروتراپی چیست؟ به‌نظر شما می‌شود به مغز آموزش داد تا تغییر کند؟ این تغییرپذیری تا چه سنی اتفاق می‌افتد؟ «نوروساینس» یا علوم اعصاب، تاریخچه‌ای دیرینه دارد و تقریبا از سال 1980، بعد از انقلاب شناختی به‌وجود آمد. در دهه‌ی 90 میلادی دانش مغز، با اطلاعات تازه و ابزارهای نقشه‌برداری مغزی چنان اوج گرفت که کل این دهه را به‌نام مغز نام‌گذاری کردند. روش درمان «نوروتراپی» نیز یکی از مباحث نوروساینس است که بر تکنیک‌هایی بر عملکرد مغز تمرکز دارد. در روش درمان نوروتراپی از دارو استفاده نمی‌شود. این روش شبیه فیزیوتراپی است، با این تفاوت که فقط مختص مغز است و به آن می‌آموزد که متفاوت کار کند.
لیست مطالب
ادعای نوروتراپیست‌ها این است که به همان شکل که مغز توانایی یادگیری مهارت‌هایی چون رانندگی، دوچرخه‌سواری و… را دارد، می‌تواند کنترل و تغییر امواج مغزی خود را به دست بگیرد. نوروتراپی به‌طور کلی عوارض و خطری ندارد و ازطریق فرایند خودتنظیمی انجام می‌شود. روش کار نوروتراپی به این شکل است که ابتدا به شناسایی قسمت خاصی از قشر مغز می‌پردازد. سپس با نصب الکترود در بخش مشخصی از جمجمه، تغییرات در الگوی امواج مغزی را ثبت می‌کند و تمریناتی بر همان اساس به فرد داده‌می‌شود.
روش درمان نوروتراپی به چه صورت است؟
در این روش درمان برای تشخیص از دستگاه EEG یا الکتروانسفالوگراف استفاده می‌شود. این دستگاه، سیگنال‌های الکتریکی مغز را با قرار دادن الکترودها بر روی آن می‌خواند و هیچ‌گونه سیگنالی به مغز منتقل نمی‌کند. روش درمان در نوروتراپی بستگی به نوع درمان دارد. نوروتراپی به‌طور کلی شامل سه شیوه‌ی درمانی به صورت زیر است:
-
- نوروفیدبک
- بیوفیدبک
- (tDCS)
کاربرد نوروتراپی چیست؟
تاثیر زیاد این روش درمانی برای افرادی که دچار آتروفی عضلانی (بیماری‌ای که باعث کاهش حجم بافت ماهیچه‌ای و عضلانی بدن می‌شود) ثابت شده‌است. شیوه‌ی درمان در افراد مبتلا به آتروفی، تحریک اعصاب در ناحیه‌ی آسیب‌دیده است که با قدرت دادن و کمک به عضلات ضعیف منجر به بازگردانی کنترل بر عضلات می‌شود. تأثیر نوروتراپی در کاهش التهاب، بهتر شدن گردش خون، مدیریت اختلالات خلقی و یادگیری شناختی هم تأیید شده‌است. اثرات این روش درمانی تا مدت‌ها بر فرد باقی می‌ماند. نوروتراپی به درمان اختلالات زیر می‌پردازد:
- ازبین بردن فوبیا و ترس
- افسردگی
- نقص توجه/بیش‌فعالی
- مشکلات خواب
- دردهای مزمن
- پرهیز از یک ماده یا رفتار اعتیادآور
- سردرد
- تروما
- اختلالات رشدی
- مشکلات یادگیری و ناتوانی ذهنی
مطالب مرتبط: مایندفولنس یا ذهن آگاهی چیست و چه کاربردهایی دارد؟
بازه‌های زمانی انجام نوروتراپی به چه صورت است؟
نوروتراپی بهتر است که در هفته سه روز و به‌صورت منظم انجام شود، یعنی فاصله‌ی بین این درمان‌ها بین 24 تا 48 ساعت طول بکشد. نوروتراپی می‌تواند به‌صورت فشرده هم انجام شود، یعنی دو بار در روز با حداقل 1 ساعت استراحت بین درمان‌ها. این روش می‌تواند با روش‌هایی چون روان‌درمانی و ترومادرمانی همراه شود. هرچه تعداد جلسات بیشتر باشد، بالطبع نتایج سریع‌تر و بهتر خواهدشد.
نوروتراپی عوارض دارد؟
شاید بعد از شناخت این رشته و مدل درمان آن این سوال در ذهن شما ایجاد شده‌باشد که نکند این سبک درمان عوارضی برای مغز داشته‌باشد یا رفتن به سراغ آن برابر باشد با متقبل شدن ریسکی بزرگ! خیر، این‌طور نیست. نصب الکترودها بر سطح جمجمه هیچ آسیبی به مغز وارد نمی‌کند و عوارض جانبی برای فرد ندارد. یکی از ویژگی‌های نوروتراپی، غیرمهاجمانه بودن آن است. عوارض این روش، ناچیز است و در موارد بسیار نادری اتفاق می‌افتد که بیماران بعد از نوروتراپی عوارضی را گزارش کنند.
اکثر بیماران بعد از یک جلسه هیچ اثری احساس نمی‌کنند. اما در موارد بسیار اندکی ممکن است کمی احساس خستگی، سرگیجه یا سردرد داشته‌باشند. در نوروتراپی و روش‌های لیزری که برای درمان نخاع انجام می‌شود، دیگر مثل قبل نیازی به جراحی بدن بیمار وجود ندارد. همچنین در این روش‌های درمان از تیغ جراحی یا بخیه استفاده نمی‌شود. شایع‌ترین عارضه‌ی جانبی برای بسیاری از درمان‌های عصبی، سوزن‌سوزن شدن پوست سر است که به‌زودی پس از درمان فروکش می کند.
چه کسانی نباید نوروتراپی انجام دهند؟
نوروتراپی را به دو گروه از افراد توصیه نمی‌کنند. اولین گروه کسانی هستند که از اختلالات شخصیت رنج می‌برند و دومین گروه نیز افرادی هستند که باتری قلب دارند یا در بدن، سر و گوش آن‌ها از فلز مثل پلاتین در ستون فقرات یا ارتودنسی دندان استفاده شده‌است.
آیا نوروتراپی روشی درمانی در روانشناسی است؟
برای درمان مشکلات روانی، از روش‌های متعددی استفاده می‌شود که هدفشان تغییر شناخت و رفتار فرد است. روش درمان نوروتراپی از نوع تغییرات بیوشیمیایی مغز است اما به شیوه‌ای طبیعی و غیرتهاجمی و بر این اساس عمل می‌کند که مغز، توانایی تغییر و یادگیری دارد. نوروتراپی به وسیله‌ی فرایند یادگیری مغز به درمان و بهبود اختلالات روانی کمک می‌کند.
مطالب مرتبط: تکنیک های آرام سازی ذهن در روانشناسی
نوروفیدبک چیست و چه مزایایی دارد؟
نوروفيدبک همان‌طور که پیش‌تر گفتیم، یکی از انواع نوروتراپی است. این روش، ابزار جدیدی است که برای اندازه‌گیری فعالیت‌های عصبی مرتبط با مغز کاربرد دارد و به کنترل امواج مغزی می‌پردازد. اما سوال اصلی این‌جاست که این کنترل چطور اتفاق می‌افتد؟ در ابتدای جلسه‌ی درمان سوالاتی در رابطه با علائم، نحوه‌ی زندگی و سوابق پزشکی فرد پرسیده می‌شود.
در ابتدا الکترودها روی سر بیمار قرار میگیرد تا فعالیت مغزی فرد ثبت شود. الکترودها که وظیفه‌ی اندازه‌گیری فعالیت مغز را برعهده دارند، به دستگاه EEG متصل هستند. زمانی که مغز به محرک واکنش نشان دهد روی دستگاه، فیدبک موردنظر نمایش داده می‌شود.
سپس فعالیت مغزی به‌صورت امواج ثبت و به‌صورت بازی کامپیوتری یا فیلم شبیه‌سازی می‌شود. درمانگر با بررسی حالات بیمار، این بازی و فیلم را آماده می‌کند. سپس الکترودهای تشخیصی، یعنی الکترودهایی که نیاز به کم یا زیاد شدن دارند، به کمک بازی و فیلم تغییرات را انجام می‌دهند. ترکیب نوروفیدبک با FMRI باعث افزایش دقت این روش می‌شود. (FMRI با تصویربرداری از مغز تغییرات بسیار کوچک را ثبت می‌کند.)
این روش درمان، طبق تحقیقات صورت‌گرفته توسط دکتر «جوئل بار»، استاد دانشگاه تنسی، 85 تا 95 درصد برای بهبود اختلال نقص‌توجه و بیش‌فعالی (ADHD) مفید است. درواقع این روش شکلی از آموزش امواج مغزی است که در آن، بازخوردهایی درباره‌ی سیستم‌های بدن به فرد داده می‌شود و به او آموزش می‌دهند تا سیستم‌ها را تغییر دهد. مثلا اگر هدف کاهش اضطراب باشد، چگونگی ایجاد امواج مغزی آلفا و اگر علائم ADHD باشد، چگونگی ایجاد امواج تتا و بتای مغزی آموزش داده می‌شود.
امواج مغز انسان را بشناسیم!
برای شناخت امواج مغز انسان، لازم است بدانید که چهار موج اصلی در مغز وجود دارد؛
- امواج دلتا: موثر در شکل‌گیری خواب عمیق
- امواج تتا: زمان پیش از خواب (خواب آلودگی)
- امواج آلفا: زمان آرامش
- امواج بتا: دخیل در فعالیت‌های روزمره و تفکر
میزان هرکدام از این امواج در بخش‌های مختلف مغز، حالات و عملکرد ما را ترتیب می‌دهد. نوروفیدبک می‌تواند مکملی در کنار درمان‌های شناختی-رفتاری و دارویی باشد، یعنی باعث قطع مصرف داروها نمی‌شود اما در کاهش استفاده از داروها تاثیر زیادی دارد. از دیگر فواید نوروفیدبک، می‌توان به نقش مکملش در درمان اختلالات زیر اشاره کرد؛
- افسردگی
- بیش‌فعالی کودکان و بزرگسالان
- میگرن
- استرس
- اضطراب اجتماعی
- کنترل خشم
- جلوگیری از وسوسه در سوء‌مصرف مواد
- اختلال در یادگیری
- مشکلات خواب
- افزایش تمرکز و حافظه
- وسواس فکری-عملی
- دردهای مزمن
مطالب مرتبط: درمان نشخوار فکری با 9 روش ساده
عوامل موثر بر اثر بخشی نوروفیدبک چیست؟
سن، یکی از عواملی است که در درمان با روش نوروفیدبک اثر دارد. مثلا برای درمان اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی (ADHD) در کودکان بهترین زمان تا قبل از 10سالگی و سنین دبستان است. نوروفیدبک قبل از 6 سالگی انجام نمی‌شود. عامل مهم دیگر، نوع اختلال مغزی است چون اثربخشی نوروفیدبک بر هر اختلال متفاوت است. ژنتیک افراد، بر میزان درمان‌پذیری و کیفیت اجرای درمان و پروتکل درمانی هم در نتیجه، نقش تعیین‌کننده‌ای دارند. آخرین مورد در اثرگذاری، مستمر بودن فرایند درمان و رعایت استمرار و نظم جلسات است. اگر فواصل بین درمان بیشتر از حالت نرمال باشد یا به‌صورت نامنظم انجام شود، به همان نسبت اثرگذاری کم خواهدشد. حداقل تعداد جلساتی که باید برای نوروفیدبک گذراند، 25 جلسه و زمان انجام آن 40 دقیقه است.
بیوفیدبک چطور انجام می‌شود؟
یک درمان بیوفیدبک معمولی 30 تا 60 دقیقه طول می‌کشد. این روش با بهبود قدرت ذهن، آگاهی از جسم و یادگیری مهارت‌ها در تسهیل فعالیت‌های روزانه و بهبود مشکلات جسمی به افراد کمک می‌کند. زمانی که فرد از این روش استفاده می‌کند، می‌تواند کنترل بیشتری بر ذهن و بدن خود داشته‌باشد که همین امر به او برای کنترل بهتر بر سلامتی‌اش کمک می‌کند. ارسال سیگنال از حسگرها به مانتیور نشان‌دهنده‌ی ضربان قلب، فشارخون، دمای پوست، فعالیت ماهیچه‌ای و تنفس است. برای مثال در زمان استرس این موارد تغییر دارد و فرد از مانتیور بازخورد فوری دریافت می‌کند. در این روش از دو تکنیک آرام‌سازی و تمرینات ذهنی استفاده می‌شود تا فرد بتواند دردهایی چون درد شکم، کمردرد و فشارخون را بهبود دهد.
روش‌های درمان بیوفیدبک چیست؟
در ادامه به بررسی روش‌های درمان بیوفیدبک می پردازیم.
-
الکترومایوگرام
کاربرد: اندازه‌گیری میزان فعالیت عضلات و بهبود دردهایی چون کمردرد، سردرد، اختلالات اضطرابی، احیای عملکرد ماهیچه‌ها پس از جراحات
-
حرارتی
کاربرد: اندازه‌گیری حرارت بدن و درمان سردرد و بیماری رینود (کاهش چشم‌گیر جریان خون در رگ‌های دست یا پای انسان)
-
فعالیت الکترودرمال (EDA)
کاربرد: سنجش میزان تعرق بدن و درمان اضطراب و درد
-
تغییرات ضربان قلب (HRA)
کاربرد: اندازه‌گیری ضربان قلب، درمان اضطراب، آسم، بیماری مزمن انسدادی ریه (COPD) و نامنظم شدن ضربان قلب
-
نوروفیدبک یا الکتروانسفالوگرافی (EEG)
کاربرد: برای اندازه‌گیری امواج مغزی و درمان صرع، اختلالات نقص توجه و بیش‌فعالی (ADHD)
مطالب مرتبط: هیپنوتیزم چیست و چه کاربردی دارد؟
تحریک الکتریکی فراجمجمه‌ای (tDCS)
می‌توان با tDCS به کمک تحریک‌پذیری بر قشر مغز، عملکرد مغز را تغییر داد. با وارد شدن جریانی ضعیف به جمجمه این تغییر اتفاق می‌افتد. این جریان اثر سوء بر عملکرد سلول‌های مغز ندارد و همچنین نیاز به بی‌هوشی یا هیچ‌گونه عمل جراحی ندارد. تنها عارضه‌ی احتمالی در این روش، قرمزی پوست سر در محل قرارگیری الکترودهاست.
تفاوت tDCS با ECT چیست؟
برخلاف tDCSکه عارضه‌ای ندارد، ECTیا شوک‌درمانی عوارضی همچون تنشج را به همراه دارد. شوک‌درمانی جریانی کوتاه، پرقدرت و دوسویه را به مغز وارد می‌کند. برای مثال یکی از انواع درمان‌های شوک مغزی، با ضربه‌ی الکتریکی انجام می‌شود؛ به این‌ترتیب که با عبور جریان برق از مغز، سعی در بهبودی اختلالات مغزی دارد. این کار با استفاده از دستگاه شوک‌درمانی انجام می‌شود و جریان برق را ازطریق دو الکترود به مغز وارد می‌کند. الکترودها ازطریق پوست با مغز ارتباط دارند. امروزه ECT امن‌تر از گذشته است و هرچند ECT هنوز عوارض جانبی دارد ولی درحال حاضر این روش درمانی در شرایطی با جریان برق کنترل‌شده انجام می‌شود.
از بیوفیدبک در درمان کدام بیماری‌ها استفاده می‌شود؟
- آسم
- بیماری رینود
- بیماری روده‌ی تحریک‌پذیر
- گرگرفتگی شدید
- تهوع و استفراغ‌های ناشی از شیمی‌درمانی
- درمان بی‌اختیاری ادرار
- انواع سردرد
- ضربان‌های قلبی نامنظم
- فشار خون بالا
- صرع
- ترک شیشه
بیوفیدبک در درمان کدام بیماری‌ها تاثیر بیشتری دارد؟
بیوفیدبک می‌تواند در شرایط مختلفی کمک‌کننده باشد. برای مثال برای درمان سردرد یکی از درمان‌های پیشنهادی بیوفیدبک است. میگرن و انواع سردردهای دیگر می‌تواند باعث گرفتگی عضلات شود. درمان بیوفیدبک با شل کردن ماهیچه‌ها و کم کردن استرس باعث کاهش سردرد می‌شود. اگر این درمان با دارو همراه شود، اثرش بیشتر خواهدشد.
بیوفیدبک در موارد استرس هم به‌کار می‌آید؛ با آگاه کردن فرد دارای استرس از پاسخ‌های بدنی‌اش، او یاد میگیرد که آن‌ها را کنترل و استرسش را مدیریت کند. بیوفیدبک به فرد کمک می‌کنند تا در پاسخ‌های بدن خود تغییر ایجاد کند اما تأثیر نوروفیدبک مستقیم بر روی مغز است.
تکنیک‌های بیوفیدبک چیست؟
بیوفیدبک سه نوع تکنیک دارد؛
- حرارتی
- الکتروانسفالوگرافی
- الکترومیوگرافی سطحی
هر کدام از این تکنیک‌های درمانی می‌توانند انواع مختلفی از اختلالات را درمان کنند.
-
بیوفیدبک حرارتی
روشی برای ارزیابی درجه حرارت پوست برای کنترل جریان خون است که برای فشارخون بالا و سردردهای عروقی استفاده می‌شود.
-
تکنیک الکتروانسفالوگرافی
با اندازه‌گیری فعالیت الکتریکی مغز به به تقویت حافظه‌ی فعال کمک می‌کند. درمانگر در این روش تلاش می‌کند تا برخی امواج مغزی خاص را تغییر بدهد و باعث بهبودی اختلالاتی چون دیسلکسی (اختلال در خواندن)، کم‌توجهی و صرع شود.
-
تکنیک الکترومیوگرافی سطحی
با ارائه‌ی اطلاعات جامعی از فعالیت ماهیچه‌ها به درمانگران، به عملکرد ماهیچه‌ها دسترسی ایجاد می‌کند و می‌تواند برای اشخاصی که دچار فلج جزئی شده‌اند، یک روش درمانی تاثیرگذار باشد. این روش می‌تواند امکان به کنترل اسپاسم‌‌های عضلانی و بهبود سردردهای تنشی کمک کند.
کاربرد بیوفیدبک در درمان بی اختیاری ادرار
در روش بیوفیدبک برای افرادی که از بی‌اختیاری ادرار رنج می‌برند، درمانی وجود دارد. در این روش سنسورهایی روی بدن فرد قرار داده می‌شود که برخی از آن‌ها نزدیک مقعد قرار می‌گیرند. برای بررسی این موضوع که شکم چه مقدار بر لگن فشار وارد می‌کند هم سنسورهایی به شکم متصل می‌شود. حالا فرد باید با منقبض کردن ماهیچه‌های لگن و آرام کردن ماهیچه‌های شکم خود به کمک سنسورها، بی‌اختیاری را کنترل کند. فرد می‌تواند بازخورد این سنسورها را روی مانیتور تماشا کند.
سنسورها به او نشان می‌دهند که منقبض کردن را به‌درستی انجام داده‌است یا نه. این روش در بیوفیدبک ازطریق الکترومیوگرافی (EMG) صورت میگیرد. الکترومیوگرافی به فرد کمک می‌کند تا با تقویت ماهیچه‌ها و انجام برخی ورزش‌ها بهبودی را به حداکثر برساند. این تقویت باعث می‌شود تا به مرور زمان فرد توانایی پیدا کند ادرار خود را کنترل کند و مشکل او حل شود.
مطالب مرتبط: علائم و راه های درمان استرس و اضطراب چیست؟
انواع بیوفیدبک چیست؟
- بیوفیدبک EMG (الکترومیوگرافی مبتنی‌بر فعالیت ماهیچه‌ای)
- بیوفیدبک HRV (تغییرپذیری ضربان قلب)
- بیوفیدبک تنفسی (مبتنی‌بر تنفس دیافراگمی)
- بیوفیدبک درجه حرارت بدن
- بیوفیدبک SC (پاسخ گالوانیک پوست یا اندازه‌گیری تعریق پوست)
- بیوفیدبک مبتنی‌بر امواج مغزی یا همان نوروفیدبک
تفاوت نوروفیدبک و بیوفیدبک چیست؟
اول از همه باید بدانید که نوروفیدبک و بیوفیدبک از یک خانواده هستند. اساس تکنیک نوروفیدبک، انجام بازی‌های فکری توسط بیمار در طول جلسات است. نوروفیدبک، فقط بر مغز متمرکز است و به افراد کمک می‌کند تا بین ذهن و بدن خود ارتباطی قوی ایجاد کنند. این درمان با کمک حسگرهای EEGامواج مغزی را در زمان واقعی زیر نظر دارد. افراد در طول درمان می‌توانند اطلاعاتی از امواج مغزی خود در زمان استرس و دیگر حالات روحی به‌دست بیاورند و با تمرین، آن‌ها را کنترل کنند.
بیوفیدبک، مجموعه‌ای گسترده از پاسخ‌های فیزیولوژیکی را شامل می‌شود. حسگرهای مختلف درطول بیوفیدبک، عملکردهای فیزیولوژیکی مثل تنفس و ضربان قلب را می‌خوانند. بیوفیدبک می‌تواند به فرد مهارت‌هایی یاد بدهد تا روش‌های جدیدی را برای کنترل بدن خود تمرین کند.
اطلاعات تکمیلی
حالا که همه چیز را درباره‌ی نوروتراپی متوجه شدید، می‌خواهیم به یک سوال تخصصی هم پاسخ بدهیم. آیا قرار گرفتن الکترودها درسطح جمجه، قاعده خاصی دارد؟ برای امکان مقایسه‌ی نتایج ثبت سیگنال مغزی و امکان تعمیم نتایج، از چیدمان الکترودی که به‌عنوان استاندارد بین‌المللی شناخته شده، استفاده می‌شود. چیدمان جهانی الکترودگذاری ۲۰-۱۰ می‌تواند تقریباً تمام نواحی سر را توسط الکترودها بپوشاند. انتخاب محل الکترودها براساس نقاط ویژه‌ی استخوان جمجمه صورت گرفته و الکترودها در نواحی مربوطه استخوان جمجمه قرار می‌گیرند. مابقی الکترودهای میانی براساس ۱۰ و ۲۰درصد کل فاصله چیده می‌شوند.
مطالب پیشنهادی برای دانشجویان روانشناسی: کدام گرایش روانشناسی بهتر است؟
سخن پایانی
در مطلب فوق که توسط تیم تحریریه روان آموز گردآوری شده است، به بررسی کامل نوروتراپی و انواعش پرداختیم. چنانچه نظر و یا انتقادی دارید، می‌توانید در قسمت نظرات باما در ارتباط باشید.
خیر. برای هر یک از افراد تعداد جلسات بسته به مشکلی که برای آن مراجعه می‌کنند، متفاوت است.
تعیین این‌که کدام نوع برای فرد بهتر است، بستگی به شرایط و علائمی دارد که قرار است رفع شود.
