هیپنوتیزم چیست و چه کاربردهایی دارد؟

وقتی حرف از هیپنوتیزم می‌شود، اولین چیزی که به ذهنتان می‌رسد، چیست؟ احتمالا یک نفر که ساعت جیبی زنجیرداری را جلوی صورت یک داوطلب بینوا گرفته، به چپ و راست تکان می‌دهد و چیزهایی مثل ورد به زبان می‌آورد. داوطلبِ به‌خواب‌رفته هم طی این عملیات جادویی، به کرده و نکرده‌اش اعتراف می‌کند. این تصور افسانه‌ای از که مستقیما از سینما و رمان‌ها می‌آید، چقدر با واقعیت آن، همخوانی دارد؟ آیا هیپنوتیزم علمی است یا به دنیای شبه‌علم تعلق دارد و باید در دسته‌ی روش‌های آمیخته‌ به خرافات مثل طالع‌بینی قرارش داد؟ آیا واقعا اثربخش است؟ در ادامه، با واقعیت‌هایی درباره هیپنوتیزم آشنا می‌شویم. سر از کاربردهای هیپنوتیزم‌درمانی، درمی‌آوریم و به شایعاتی که درباره‌ی این روش وجود دارد، پاسخ می‌دهیم.

هیپنوتیزم از نظر علمی واقعیت دارد؟

اگر واژه‌ی هیپنوتیزم را سرچ کنید، با لیستی بی‌پایان از کسانی مواجه می‌شوید که مدعی هستند از این روش در درمان اختلالات طبی و روان‌شناختی استفاده می‌کنند. کسانی هم هستند که به شما وعده می‌دهند با شرکت در چند کارگاه آموزشی، یک‌پا هیپنوتراپیست خواهیدشد و درهای جهان شگفت‌انگیز ناهوشیار به رویتان باز می‌شود. این ادعاها و وعده‌ها، به همان اندازه که جذاب‌اند، فریبنده هم هستند. هیپنوتیزم، برمبنای یک چهارچوب علمی عمل می‌کند و واقعا در طیفی از مسائل مثل تسکین درد، کاهش وزن، ترک سیگار و بهبود کیفیت خواب، تأثیر دارد اما در آن، نه از خواب عمیق خبری هست و نه داوطلب وادار به اعتراف می‌شود. درمانگران آموزش‌دیده، از هیپنوتیزم به‌عنوان یک روش کمکی استفاده می‌کنند. مجله‌ی «تایم» در مقاله‌ای با عنوان «Is Hypnosis Real? Here’s What Science Says» از زبان چند کارشناس علوم مختلف که در هیپنوتراپی هم تخصص دارند، توضیح می‌دهد که هیپنوتیزم‌درمانی چطور و تحت چه شرایطی، می‌تواند یک روش علمی قلمداد شود. ترجمه‌ی خلاصه‌ای از این مقاله پیش روی شماست.

کاربردهای هیپنوتیزم چیست؟

خب جواب سوال «آیا هیپنوتیزم واقعیت دارد؟» مثبت است. برویم با کمک مصاحبه‌شونده‌های «تایم» با کاربردهای درمانی این روش آشنا شویم. این روش در چه مواردی به دادِ روانشناس‌ها، روان‌پزشک‌ها و پزشکان می‌رسد تا به‌نحوی موثرتر و کم‌عارضه‌تر به مراجعینشان کمک کنند؟

• کاربرد هیپنوتیزم در کاهش وزن

«ایروینگ کرش»، استاد دانشکده‌ی پزشکی هاروارد، می‌گوید از این روش می‌توان به‌عنوان یک درمان کمکی برای چاقی استفاده کرد. تحقیقات کرش نشان داد‌ه‌است کسانی که تحت درمان شناختی-رفتاری (CBT) به‌علاوه هیپنوتیزم قرار گرفته‌اند، درمقایسه با کسانی که درمان شناختی-رفتاری را به‌تنهایی دریافت کرده‌‌اند، به‌طور قابل‌توجهی کاهش وزن بیشتری داشته‌اند. در تحقیق کرش، گروه اول (هیپنوتیزم+CBT) بعد از چهار تا شش ماه، بیش از 20 پوند وزن کم کردند و گروه دوم، (CBT) نصف این میزان کاهش وزن داشتند. گروه هیپنوتیزم‌شده‌ها همچنین، کاهش وزن را درطول دوره‌ی پی‌گیری تحقیق که 18 ماه طول کشید، حفظ کردند درحالی‌که برای گروه شناختی‌-رفتاری، این اتفاق نیفتاد.

• کاهش درد با کمک هیپنوتیزم

«لن میلینگ»، روانشناس بالینی و استاد روانشناسی دانشگاه «هارتفورد» می‌گوید علاوه‌بر کاهش وزن، شواهد تحقیقاتی نشان می‌دهد که هیپنوتیزم می‌تواند به‌طور موثر درد فیزیکی را کاهش دهد. میلینگ، در مطالعه‌ای، استفاده‌ از این روش در کاهش درد کودکان بعد از جراحی را ثابت کرد. در تحقیق دیگری میلینگ نشان داد که هیپنوتیزم وقتی در فرایند زایمان وارد می‌شود، تأثیر روش‌های درمانی مثل استفاده از بی‌حسی اپیدورال و داروها را تقویت می‌کند.  

• کاهش اضطراب با هیپنوتیزم درمانی

«لورنزو کوهن»، مدیر برنامه‌ی «پزشکی یکپارچه» در مرکز سرطان «اندرسون» دانشگاه تگزاس، درباره‌ی یکی از جالب‌ترین کاربردهای مدرن هیپنوتیزم می‌گوید: «مرکز اندرسون برای بعضی از جراحی‌های موضعی سرطان پستان، به بیماران اجازه می‌دهد بین بیهوشی عمومی و بیهوشی موضعی همراه با هیپنوتیزم، یکی را انتخاب کنند. بیمارانی که گزینه‌ی دوم را انتخاب می‌کنند، درطول عمل جراحی کاملا هوشیار هستند و فقط ناحیه‌ی مشخصی از بدنشان به‌کمک دارو بی‌حس می‌شود. یک هیپنوتراپیست به این بیماران کمک می‌کند تا وارد حالت آرامش عمیق یا هیپنوتیزم شوند. کوهن می‌گوید، مطالعات نشان داده‌است افرادی که هیپنوتیزم دریافت کرده‌اند، قبل از عمل اضطراب کمتری تجربه می‌کنند. در طول جراحی به داروهای ضددرد کمتری نیاز دارند و در مقایسه با کسانی که بیهوشی عمومی را انتخاب می‌کنند، شدت درد، حالت تهوع، خستگی و ناراحتی کمتری گزارش می‌کنند. کوهن توضیح می‌دهد: «فرضیه این است: بیمارانی که تحت بیهوشی عمومی هستند، حتی با وجود ناهوشیار بودن، پاسخ استرس شدیدی دارند. استرس، می‌تواند سیستم ایمنی را که در بیماران مبتلا به سرطان درمعرض خطر قرار گرفته‌است، سرکوب کند. درحالی‌که در روش بیهوشی موضعی به‌همراه هیپنوتیزم، استرس و واکنش جنگ یا گریز فرد، کاهش می‌یابد.»

• کاربرد هیپنوتیزم در ترک سیگار

هیپنوتیزم در فرایند ترک سیگار هم نقش دارد. دکتر «دیوید اشپیگل»، متخصص هیپنوتیزم و استاد روانپزشکی دانشگاه «استنفورد» می‌گوید یک آزمایش روی افراد سیگاری نشان داد 20درصد از کسانی که هیپوتیزم دریافت کردند، موفق شدند سیگار را ترک کنند و در مقابل، 14درصد کسانی که تحت درمان با مشاوره‌ی رفتاری استاندارد بودند، توانستند مصرف سیگار را کنار بگذارند. اشپیگل توضیح می‌دهد که این روش در درمان استرس، اضطراب و PTSD هم بسیار مفید است. تحقیقات جدید، نکته‌ی جالب تازه‌ای را به این دانسته‌های تأییدشده، اضافه کرده‌اند؛ «هیپنوتیزم می‌تواند عملکرد سیستم ایمنی را به گونه‌ای تغییر دهد که حساسیت به عفونت‌های ویروسی کاهش یابد.»

هیپنوتیزم چگونه انجام می‌شود؟

خب حالا وقتش رسیده که بپرسیم هیپنوتیزم چطور ازپس این کارها برمی‌آید؟ واقعیت این است که درباره‌ی چندوچون روش و مراحل هیپنوتیزم، نظرات مختلف زیادی وجود دارد؛ با این‌حال بر سر دو مرحله‌ی «القا» و «پیشنهاد» بین همه‌ی متخصصان، اتفاق‌نظر وجود دارد.

1. افزایش تمرکز

در مرحله‌ی القا، از آزمودنی خواسته می‌شود که درحال استراحت و آسودگی قرار بگیرد و توجه خود را متمرکز کند؛ این مرحله می‌تواند بین چند ثانیه تا 10دقیقه یا حتی بیشتر طول بکشد. مرحله‌ی پیشنهاد، شامل صحبت کردن با فرد هیپنوتیزم‌شده ازطریق سناریوهای فرضی است که به او کمک می‌کند با رفتارها و احساسات غیرمفید مقابله کند. درواقع، مراجع این سناریوی خیالی را -که معمولا یک موقعیت آرام‌بخش مثل قرار گرفتن در یک ساحل دلچسب است- طوری تجربه می‌کند که گویی واقعی است. متخصصان می‌گویند مرحله‌ی پیشنهاد، شبیه به خلسه‌ای است که هنگام تماشای یک فیلم جالب یا عمیق خواندن کتابی موردعلاقه، تجربه می‌کنیم.

2. حفظ کنترل

یکی از تصورات غلطی که هیپنوتیزم را به روشی ترسناک و مرموز تبدیل کرده‌، نگرانی بابت از دست دادن کنترل است. اما خب خلاف تصور رایج آزمودنی درطول فرایند هیپنوتیزم، مثل یک عروسک بدون اختیار در دستان هیپنوتراپیست نیست بلکه برعکس! هیپنوتیزم درواقع راهی برای تقویت کنترل بر ذهن و بدن است. این روش قرار است به‌جای این‌که به درد، اضطراب و سایر تجربه‌های آزاردهنده اجازه‌ی بروز بدهد، به فرد کمک کند کنترل بیشتری روی افکار و ادراکاتش داشته‌باشد. تحقیقات اشپیگل نشان داده‌است که هیپنوتیزم، روی چند ناحیه‌ی مغز که با درک و تنظیم درد مرتبط هستند، تأثیر می‌گذارد و بخش‌هایی از مغز را که درگیر پردازش حسی و پاسخ عاطفی هستند، کنترل می‌کند.

3. هوشیاری تغییریافته

فروید معتقد بود هیپنوتیزم، مانع بین خودآگاه و ناخودآگاه را تضعیف می‌کند. این نظریه اما حالا کنار گذاشته شده‌است. مخالفان هیپنوتیزم می‌گویند این روش، سازوکاری مشابه دارونما دارد. پلاسیبو یا دارونما، به شبه‌داروهایی گفته می‌شود که ازنظر ظاهری شبیه به دارو هستند اما اثر واقعی ندارند و بیمار که خبر ندارد دارویش واقعی نیست، با مصرف آن« جدی‌جدی حالش خوب می‌شود!» خب این نظریه هم حالا مدافعان زیادی ندارد. پذیرفته‌شده‌ترین عقیده درباره‌ی نحوه‌ی عملکرد هیپنوتیزم، مفهوم هوشیاریِ تغییریافته است. یعنی همان‌چیزی که بالاتر در بخش افزایش تمرکز، توضیح دادیم. ما در فرایند هیپنوتیزم، همچنان هوشیار هستیم اما آن‌قدر جذب یک موضوع خاص شده‌ایم که حواسمان به محیط پیرامونمان نیست. این توضیح، با افسانه‌هایی که درباره‌ی خواب هیپنوتیزم می‌گویند، درتناقض است. هیپنوتیزم‌کننده مراجعش را به خواب نمی‌برد، بلکه به او کمک می‌کند در سطح هوشیاری تغییریافته، تمرکز و پذیرش عمیق‌تری را تجربه کند.

آیا همه می توانند هیپنوتیزم کنند؟

هیپنوتیزم با دوتا سوال تکراری، احاطه شده‌است؛ «چه کسانی می‌توانند هیپنوتیزم کنند؟» و «آیا من هیپنوتیزم می‌شوم؟» از سوال دوم شروع کنیم. دکتر میلینگ درباره‌ی میزان هیپنوتیزم‌پذیری در افراد، توضیح می‌دهد: حدود 20درصد مردم به هیپنوتراپی، واکنش خوبی نشان می‌دهند، 20درصد اصلا پاسخ نمی‌دهند و 60درصد باقی‌مانده جایی در میانه‌ی طیف قرار می‌‌گیرند اما نکته‌ی جالب این‌جاست؛ حتی افرادی که در معیارهای تلقین‌پذیری هیپنوتیزم نمره‌ی پایینی می‌گیرند، می‌توانند از آن بهره ببرند. حالا برویم سراغ سوال مهم‌تر؛ چه کسانی صلاحیت دارند که از این روش استفاده کنند؟ میلینگ، می‌گوید هیپنوتیزم، به‌عنوان یک روش درمانی مکمل عمدتا در کنار CBT قرار می‌گیرد اما می‌تواند همراه سایر روش‌های درمانی به‌کار برود. نکته‌ی خیلی مهم آن است که فقط روانشناسان و روانپزشکان دارای مجوز، می‌توانند از این روش استفاده کنند.

 شاید شنیده‌باشید که خیلی‌ها بدون این‌که تخصص روانشناختی داشته‌باشند، به‌صرف گذراندن دوره‌های آموزش هیپنوتیزم، ادعای تخصص در هیپنوتراپی می‌کنند. میلینگ می‌گوید این موقعیت شبیه آن است که کسی ادعای نجاری کند، فقط به این دلیل که بلد است از اره استفاده کند. واضح است که شما کارتان را به یک نجار می‌سپارید نه چنین کسی که فقط کار کردن با ابزارهای نجاری را بلد است. هیپنوتیزم هم ابزاری است که درست به‌کار بردنش، به دانش و تخصص مرتبط با روان نیاز دارد. به‌علاوه، درمانگران متخصص باید در دوره‌های آموزشی این روش معتبر شرکت کرده‌باشند و صرف درمانگر بودن، مجوزی برای استفاده از هیپنوتیزم‌درمانی نیست. دکتر میلینگ، تأکید دارد که توقعات غیرواقع‌بینانه از این روش درمانی به اعتبار آن، صدمه می‌زند؛ مثل ادعاهایی که می‌گویند با یک جلسه هیپنوتیزم‌درمانی، به نتیجه‌ی موردنظرتان در روند درمان خواهیدرسید درحالی‌که این روش، قرص مسکن نیست و به‌مرور زمان درخلال درمان، می‌تواند مفید باشد.

آیا هیپنوتیزم خطرناک است؟

ما حالا می‌دانیم که هیپنوتیزم چیست و چه کاربردهایی در درمان بیماری ها دارد اما علی‌رغم شواهد فزاینده در تأیید هیپنوتیزم، این روش هنوز کاملا از شک و تردید مبرا نشده‌است. تجربه کسانی که هیپنوتیزم شدند و مطالعات علمی نشان می‌دهد که درد و اضطراب می‌تواند به‌کمک این روش، کاهش پیدا کند اما واقعیت این است که این روش درطول تاریخ کوتاهش، چندان مسئولانه استفاده نشده‌است. یکی از عوارض هیپنوتیزم که درباره‌اش بحث‌های زیادی شده، ایجاد خاطرات نادرست است. منتقدان هیپنوتیزم می‌گویند پتانسیل تخیلی این روش، می‌تواند خاطرات غیرواقعی با اثر مخرب در ذهن افراد ایجاد کند. البته این انتقاد، بی‌جواب نمانده‌است و مدافعان این روش درمانی می‌گویند که می‌توان استفاده از هیپنوتیزم را برای بازیابی خاطرات، ممنوع کرد. با این‌حال همچنان نگرانی‌هایی وجود دارد که مبادا این روش به‌دست کسانی استفاده شود که تخصص لازم را ندارند. نظر شما چیست؟ به‌نظر شما ممنوع کردن استفاده از هیپنوتیزم‌درمانی به‌دلیل ترس از سوء‌استفاده‌های احتمالی، راهکار مفیدی است؟ در قسمت نظرات با ما در میان بگذارید.