حتماً بارها شنیدید که روانشناسی را علم مطالعۀ حالات و رفتار انسان تعریف می‌کنند. علمی که از بدو تولد تا زمان مرگ با ما همراه است و ارتباطمان را با خود، دیگران و محیط اطراف رصد می‌کند؛ از اولین لبخندی که به مادر خود می‌زنیم تا چگونگی تفسیر انسان‌های دیگر و برقراری ارتباط با آن‌ها و معنایی که در واپسین لحظات عمر از زندگی در ذهن ساخته‌ایم.
لیست مطالب
اگر برای شما هم سوال است که روانشناسی چگونه می‌تواند به تمام این حوزه‌ها بپردازد و در آن‌ها پژوهش کند، با ما همراه ما باشید. در این مقاله، با انواع روش‌های تحقیق در روانشناسی آشنا می‌شوید و متوجه خواهیدشد که علی‌رغم گستردگی موضوعات موردمطالعه در این علم، برای هر موضوعی روش تحقیق خاصی در آن تعریف شده‌است.
تحقیق در چهارچوب علم
از خواب بیدار شده‌اید و بدون هیچ علت مشخصی، گردنتان درد می‌کند. به‌احتمال زیاد با خودتان می‌گویید: «یک گرفتگی ساده است، حتماً تا شب خوب می‌شوم»، اما تا شب، گردن‌درد ادامه می‌یابد و شما را بی‌قرار می‌کند. در این حالت چه می‌کنید؟
احتمالا بار دیگر اتفاقات شب گذشته را بررسی می‌کنید؛ اندازۀ بالشت، نحوۀ خوابیدن، حتی حسی که هنگام به خواب‌رفتن داشتید. درواقع با بررسی اطلاعات موجود، سعی می‌کنید حدسی برای مسئلۀ به‌وجودآمده ارائه دهید. بعد از بررسی کردن اطلاعات، اقدام به عمل می‌کنید تا مسئله را برطرف کنید؛ برای مثال به پزشک مراجعه می‌کنید و… .
با اندکی اغماض، در روش علمی هم پژوهشگر به همین ترتیب عمل می‌کند: تعیین مسئله، صورت‌بندی فرضیه، تعیین و نام‌گذاری متغیرها، تعریف عملیاتی، کنترل و دست‌کاری متغیرها، انتخاب طرح تحقیق، تعیین ابزارهای اندازه‌گیری، تجزیه‌وتحلیل آماری و در آخر تهیۀ گزارش تحقیق. به‌عبارت‌دیگر، پژوهشگر در مواجهه با یک مسئله مثل اهمال‌کاری دانش‌آموز، با بررسی داده‌های موجود شامل عملکرد او در مدرسه و خانه، وضعیت روانی و روابط اجتماعی دانش‌آموز، به‌صورت‌بندی فرضیه می‌پردازد: «اهمال‌کاری دانش‌آموز X می‌تواند به علت اضطراب بالای او باشد».
پس از صورت‌بندی فرضیه، متغیرهای تحقیق را (مفهوم یا ویژگی‌هایی که می‌توان آن‌ها را مشاهده و اندازه‌گیری کرد) مشخص می‌کند؛ در این مثال، اهمال‌کاری و اضطرابْ متغیرهای پژوهش هستند که اولی، متغیر وابسته (متغیر تحت‌تأثیر متغیر مستقل) و دومی متغیر مستقل است. پس از آن، متغیرها را به شیوه‌ای تعریف می‌کند که قابل‌مشاهده و اندازه‌گیری باشند، یعنی آن‌ها را تعریف عملیاتی می‌کند.
قدم بعدی این است که مشخص شود روابط علّی بین متغیرها چگونه است؛ یعنی تغییر متغیر مستقل چگونه باید باشد تا بتوان تغییرات متغیر وابسته را مشاهده کرد. برای مثال، بررسی می‌شود که وقتی اضطراب فرد کاهش می‌یابد، آیا اهمال‌کاری او هم کاهش پیدا می‌کند یا خیر.
در مرحلۀ انتخاب طرح تحقیق، محقق روش تحقیق خود را انتخاب می‌کند تا در چهارچوب آن به بررسی فرضیۀ خود بپردازد. بعد از جمع‌آوری اطلاعات ازطریق مشاهده، پرسش‌نامه یا آزمایش، به تجزیه‌وتحلیل داده‌های به‌دست‌آمده می‌پردازد و در آخر، فرایند پژوهشی و نتیجۀ نهایی را درقالب گزارش ارائه می‌دهد.
فرایندی که ذکر شد، روند کلی روش علمی است که تمام تحقیقات حوزۀ روانشناسی باید درقالب این روش انجام شوند، درغیر این‌صورت فاقد اعتبار هستند.
محصولات مرتبط: روش تحقیق در روانشناسی و علوم تربیتی دلاور
انواع ابزارهای تحقیق در روانشناسی
تصور کنید درحال رانندگی هستید و در راه با ترافیک سنگینی مواجه می‌شوید. این فکر که «چه اتفاقی افتاده؟ چرا حرکت نمی‌کنند؟» مدام در ذهنتان تکرار می‌شود تا علت آن را پیدا کنید. معمولاً برای پیداکردن علت یک پدیده، یا خودتان دست‌به‌‌کار می‌شوید و مسئله را بررسی می‌کنید یا با پرس‌وجو از دیگران علت آن پدیده را پیدا می‌کنید.
دررابطه‌‌با ترافیک، هم ممکن است خودتان را به محل تصادف برسانید و با مشاهدۀ آن به‌علت ایجاد شدن ترافیک پی ببرید یا از کسانی که در صحنۀ تصادف حضور داشته‌اند، پرس‌وجو کنید. پژوهشگر حوزۀ روانشناسی هم در برخورد با یک مسئله، یا خود به بررسی و مشاهدۀ آن می‌پردازد یا ازطریق مصاحبه کردن با دیگران به بررسی آن پدیده می‌پردازد.
تا این‌جا، به‌نظر می‌رسد که روش‌های بررسی چرایی یک پدیده توسط فردی که درگیر تصادف است و پژوهشگر حوزۀ روانشناسی، یکسان است؛ اما علاوه‌بر تفاوت‌های جزئی و مهمی که در روش بررسی غیرعلمی با علمی وجود دارد، یک تفاوت دیگر نیز وجود دارد. مطالعه و بررسی تجربی و آزمایشی یک پدیده، صرفا در پژوهش‌های علمی روانشناسی ممکن است و برای عموم افراد امکان‌پذیر نیست، چراکه امکان دست‌کاری و مداخله را برای محقق روانشناسی به‌وجود می‌آورد.
برای مثال، اگر پژوهشگر خواسته‌باشد تفاوت میزان پرخاشگری افراد را در مواجهه با ترافیک ناشی از تصادف زنجیره‌ای یا ناشی از وجود مانعی در راه بررسی کند، شرایط آزمایشی را به‌وجود می‌آورد که در آن افراد با ترافیک ناشی از تصادف زنجیره‌ای مواجه شوند و دوباره همان افراد با ترافیک ناشی از وجود مانع در راه مواجه شوند. این‌گونه، با دست‌کاری متغیرهای موجود می‌تواند تفاوت پرخاشگری افراد را در دو حالت بررسی کند.
حالا با مثال‌هایی که ذکر شد، اطلاعات مناسبی از ابزارهای بررسی یک پدیده در تحقیق روانشناسی به‌دست آورده‌اید؛ مشاهده، مصاحبه و آزمایش. در روش‌های تحقیق در روانشناسی به فراخور نیاز، یک یا هر دو یا هر سه این ابزارها به‌کار گرفته خواهدشد. در ادامه به بررسی روش‌های تحقیق و پژوهش در روانشناسی و ابزار مورداستفادۀ آن‌ها خواهیم‌پرداخت.
روش‌های تحقیق در روانشناسی
پیش‌تر دربارۀ ابزارهایی که یک پژوهشگر برای بررسی پدیده‌های روان‌شناختی دراختیار دارد، صحبت کردیم. در این قسمت به زبان ساده به بررسی رویکردهای کلی روش‌های تحقیق روانشناسی می‌پردازیم. روش‌های تحقیق در روانشناسی به دو دستۀ کلی تقسیم می‌شوند: روش‌های کیفی و روش‌های کمّی. در روش‌های کیفی تحقیق روانشناسی، پژوهشگر عمدتاً به توصیف چگونگی یک پدیده می‌پردازد؛ اما در روش‌های کمّی، پژوهشگر چرایی یک پدیده را ارزیابی و بررسی می‌کند.
همان‌طور که اشاره شد، روش‌های کیفی، کیفیت یک پدیده را ازنظر فرد تجربه‌گر بررسی می‌کنند؛ پس لازم است که محقق به‌طور قابل توجه در بازگویی تجربۀ فرد، همراه او باشد. معروف‌ترین مدل روش کیفی، مطالعۀ موردی است که در ادامه به آن می‌پردازیم.
در روش‌های کمّی، داده‌ها به‌صورت کمّی هستند و می‌توان اعمال آماری مثل میانگین، انحراف‌ازمعیار و… را روی آن‌ها اجرا کرد. بنابراین، به حجم نمونۀ بیشتری نیاز است تا بتوان اطلاعات آماری را ارائه کرد. روش‌های همبستگی، آزمایشی، هنجاریابی آزمون و… نمونه‌هایی از روش‌های این رویکرد هستند.
محصولات مرتبط: احتمالات و آمار کاربردی دلاور
علاوه‌بر این دو، رویکرد دیگری هم در روش های تحقیق روانشناسی وجود دارد؛ رویکرد ترکیبی. در رویکرد ترکیبی، محقق مانند روش کیفی، تجربۀ شخص را بررسی می‌کند؛ ولی خیلی روی آن عمیق نمی‌شود و مانند روش کمی، داده‌ها یا حجم نمونۀ بیشتری را موردبررسی قرار می‌دهد. روش زمینه‌یابی که در ادامه به بررسی آن می‌پردازیم، معرف رویکرد ترکیبی است.
روش‌های کیفی
در روش‌های کیفی تحقیقات روانشناسی، پژوهشگر با استفاده از داده‌های کیفی، به بررسی یک پدیده ازمنظر فرد می‌پردازد و به‌عبارتی به تجربۀ خاص افراد، اصالت داده می‌شود. به این مثال توجه کنید: در طی زلزلۀ بم، بسیاری از افراد نشانگان استرس پس‌ازسانحه (PTSD) را بروز دادند و بسیاری خیر.
این نکته، ذهن روان‌شناسان را به خود درگیر کرد که چرا افراد با تجربه‌کردن یک پدیدۀ مشترک، پاسخ‌های متفاوتی ابراز کردند. پژوهشگران با مصاحبه و گفت‌وگو با افراد این دو گروه به تجربه و معنایی که آن‌ها از وقوع زلزله داشتند، پی بردند و دلیل پاسخ متفاوت آن‌ها را یافتند.
همان‌طور که احتمالاً متوجه شدید، این روش به عمق تجربۀ افراد می‌پردازد که خود این اصل باعث می‌شود روش‌های کیفی به روش‌های پرهزینه و زمان‌بری تبدیل شوند و به همین دلیل است که حجم نمونه‌شان معمولاً بسیار کم است. روش مطالعۀ موردی (Case Study) در روش های پژوهش در روان شناسی یکی از روش‌های کیفی است که بیشتر به آن خواهیم‌پرداخت.
روش مطالعۀ موردی
روش مطالعۀ موردی یکی از روش‌های تحقیق در روانشناسی است. وقتی که پژوهشگر روانشناسی می‌خواهد یک پدیده را به‌طور عمیق با استفاده از تمام منابع مرتبط موجود بررسی کند، از روش مطالعۀ موردی استفاده می‌کند. برای مثال پژوهشگری که می‌خواهد به‌طور تفصیلی به بررسی تعاملات اجتماعی در یک گروه خاص مثل قبایل بومی آمریکا بپردازد، از مطالعۀ موردی استفاده خواهدکرد.
او برای این کار، مدتی با آن‌ها زندگی می‌کند و به اصطلاح از ابزار مشاهدۀ طبیعی استفاده می‌کند تا به‌طور دقیق و کامل بتواند تعاملات اجتماعی این گروه را توصیف کند. در این روش، مصاحبۀ بدون ساختار و مشاهدۀ طبیعی بیشترین کاربرد را دارند.
منظور از مصاحبۀ بدون ساختار، مصاحبه‌ای است که سوالات آن از قبل مشخص نیست و براساس پاسخ مصاحبه‌شوندهْ سوال بعدی طرح می‌شود. منظور از مشاهدۀ طبیعی، حضور پژوهشگر در محیط بدون هیچ‌گونه تداخلی در رفتار طبیعی پدیدۀ موردبررسی است.
مطالب مرتبط: بررسی سه کیس استادی روانشناسی
روش‌های تحقیق کمّی
رویکرد دیگر در روش‌های تحقیق در روانشناسی، روش کمّی است. در این روش، پژوهشگر با داده‌هایی سروکار دارد که ازطریق پرسش‌نامه، مصاحبه‌های ساختارمند و روش‌های آزمایشی به‌‌دست‌آمده‌اند. مهم‌ترین تفاوت این داده با داده‌های روش کیفی در قابلیت آن‌ها در انجام اعمال آماری و ریاضی است.
فارغ از این مسائل، روش‌های کمّی مثل همبستگی، آزمایشی و… در انواع تحقیقات روانشناسی به ما این امکان را می‌دهند که پدیدۀ موردنظر را در حجم بسیار بیشتری نسبت به روش‌های کیفی بررسی کنیم.
برای مثال با استفاده از روش‌های کمّی، پژوهشگران تأثیر همه‌گیری کرونا را بر افسردگی بررسی کردند و به این نتیجه رسیدند که کرونا منجر به تشدید افسردگی افراد شده‌است.
درحالی‌که هیچ‌وقت از طریق روش‌های کیفی نمی‌توانیم به چنین نتیجه‌گیری کلی‌ای برسیم، چراکه در روش‌های کیفیْ تنها نمونۀ خاصی موردبررسی قرار می‌گیرد. روش‌های آزمایشی، همبستگی و هنجاریابی آزمون‌ها، همگی جزئی از تحقیقات کمّی هستند.
روش آزمایشی
به‌احتمال زیاد با انواع شرطی‌سازی‌ها در رویکرد رفتارگرایی آشنا هستید و می‌دانید که اگر آزمایشگاهی وجود نداشت که در آن چگونگی ترشح بزاق دهان سگ را اندازه بگیرند، به‌احتمال زیاد اصول شرطی‌سازی هم به‌وجود نمی‌آمد. به‌این‌ترتیب، روش آزمایشی در روانشناسی بسیار اهمیت دارد.
پژوهش‌کردن در بستر این روش مثل یک شمشیر دولبه است؛ ازطرفی داده‌های بسیار دقیق و معتبری به‌دست می‌آید و از طرف دیگر اگر به اصل حرمت و شأن انسانی توجه نشود، اخلاقیات نقض می‌شود و بالطبع داده‌های به‌دست‌آمده هم فاقد اعتبار خواهندبود.
بسیاری از پژوهش‌های حوزۀ شناختی با استفاده از روش آزمایشی انجام شده‌اند؛ چراکه این روش، استفاده از بسیاری از ابزارهای مختلف مثل واقعیت مجازی، نوروفیدبک و… را ممکن می‌کند.
مطالب مرتبط: نوروتراپی چیست و چه بیماری‌هایی را درمان می‌کند؟
روش همبستگی
اگر هم‌زمان که پا را از روی کلاچ برمی‌دارید، به پدال گاز فشار نیاورید، ماشین خاموش خواهدشد. رسیدن به این نکته توسط کارشناسان شاید خیلی سخت یا هزینه‌بر نباشد، چراکه ماشین با تمام پیچیدگی‌اش بازهم ساختۀ دست انسان است و همین عامل باعث شده که پیش‌بینی‌پذیر باشد. از طرف دیگر، اگر نتوانید اضطرابتان را کنترل کنید، عملکردتان در رانندگی افت خواهدکرد و ممکن است مشکل‌ساز شود.
این یک اصل روان‌شناختی است که رسیدن به آن، حاصل بررسی یا کنترل چندین متغیر مختلف است که درطول زمان و بر روی نمونه‌ها‌ی بسیار به‌دست‌آمده است. براین‌اساس، برخلاف خودرو، پیچیدگی انسان قابل‌پیش‌بینی نیست و باید به روش‌های مختلف مثل روش همبستگی آن را پیش‌بینی‌پذیر کرد.
پژوهشگران ازطریق روش همبستگی به بررسی رابطۀ متغیرها باهم می‌پردازند. ازآن‌جایی‌که روش همبستگی با بسیاری از تحقیقات روانشناسی پیوند خورده، بسیاری از اصول و یافته‌های حوزۀ روانشناسی مدیون این روش است. روش همبستگی، قابلیت استفاده در تمامی حوزه‌های روانشناسی مثل عمومی، بالینی، تربیتی، صنعتی و کودکان استثنایی را دارد.
هنجاریابی آزمون
در روانشناسی آزمون‌ها، محقق برای بررسی روایی و پایایی آزمون موردنظر، ابتدا باید آن را هنجاریابی کند. به‌عبارت‌دیگر، با اجرای آزمون بر روی حجم نمونه‌ای کوچک، به‌دنبال این پرسش است که آیا سؤالات آزمون می‌تواند مفاهیم موردنظر را بررسی کند یا خیر.
اگر هنجاریابی آزمون با موفقیت انجام شود، به این معناست که از اعتبار مناسبی برخوردار است و قابلیت اجرایی‌شدن دارد. این مراحل برای تمام آزمون‌های مطرح در دنیای روانشناسی مثل میلون، MMPI، NEO و… طی شده‌است.
روش تحقیق زمینه‌یابی
فرض کنید مدیر یک کلینیک روانشناسی هستید و می‌خواهید میزان رضایت مراجعین خود را بررسی کنید. چه‌کار خواهید کرد؟ شاید بگویید با تک‌به‌تک مراجعین مصاحبه می‌کنیم و رضایت آن‌ها را می‌سنجیم. این فرایند، تقریباً همان روشی است که وقتی پژوهشگر روانشناسی می‌خواهد نگرش‌ها، باورها یا انتظارات افراد را ازطریق روش زمینه‌یابی بررسی کند، از آن استفاده می‌کند.
روش زمینه‌یابی در میان روش‌های پژوهش در روانشناسی یکی از روش‌های تحقیق توصیفی است که به توصیف یک پدیده، می‌پردازد. این روش در مطالعات علوم اجتماعی و علوم تربیتی که باورها و انتظارات افراد اهمیت بسیاری دارند، کاربرد دارد.
مطالب مرتبط: نحوه نوشتن پایان‌نامه ارشد به چه صورت باید باشد؟
تأثیر زمان در تحقیقات روانشناسی
تمام آن‌چه تا این‌جا گفتیم، برای این است که پژوهش شما پژوهشی معتبر و با نتایج دقیق باشد. اما خب بسیاری از تحقیقات که در دورۀ خود بسیار معتبر هستند، به‌مرور زمان و با روش‌های جدیدتر، در درستی یافته‌هایشان تردید ایجاد می‌شود.
آیا این واقعیت ما را به این نتیجه می‌رساند که روش‌های تحقیق قابل‌اعتنا نیستند؟ آن‌چه گفته‌شد، اتفاقی است که کم‌وبیش در یافته‌های همۀ علوم علی‌الخصوص روانشناسی رخ می‌دهد اما معنایش این نیست که ارزشمندی و اعتبار یافته‌ها به‌مرور زمان زیر سوال می‌رود. در واقع، این فرض در تمام علوم وجود دارد که هر تحقیق علمی‌ای در زمان خود ارزشمند است و راه را برای پژوهش‌های بعدی هموار می‌کند.
سخن آخر
برای انجام هر کاری به‌روش درست، باید در چهارچوب اصول و نکات آن قدم برداشت؛ حالا فرقی ندارد که آن کار تعمیر ماشین باشد یا یادگرفتن زبان جدید یا انجام یک پژوهش علمی در روانشناسی. درهرحال شما باید بدانید که روش درست چیست و چگونه عمل کنید که مورد تأیید قرار بگیرید.
در این مقاله، سعی کردیم اطلاعات لازم برای انجام یک تحقیق معتبر علمی در زمینۀ روانشناسی را بررسی کنیم؛ از انواع روش تحقیق در روانشناسی و انتخاب روش مناسب با موضوع تا انتخاب ابزار و رویکردهای کلی در روش‌های تحقیق در روانشناسی. به امید آن‌که روزبه‌روز شاهد تحقیقات جذاب‌تر و معتبرتر در حوزۀ روانشناسی باشیم.
منابع:
مبانی نظری و عملی در پژوهش‌های علوم انسانی دلاور، علی. (1320). تهران: رشد، 1396.
متن کامل زمینۀ روانشناسی هیلگارد اتکینسون، ریتا ال؛ هیلگارد، ارنست روپیکوت. (2000). محمدنقی براهنی و همکاران. تهران: رشد، 1395.
روانشناسی بالینی فیرس ترال، تیموتی جی؛ پرینستین، میچل جی. (1970). مهرداد فیروزبخت، تهران: رشد، 1396.
