منظور از مکانیسم‌های دفاعی چیست؟ حتماً تابه‌حال با جملاتی از این قبیل روبه‌رو شده‌اید که «از دست رئیسش دلخور بود، عصبانیتش رو سر بچه‌ا‌ش خالی کرد»، «تو سیگار می‌کشی، چون می‌خوای از مشکلت فرار کنی»، «من اصلاً هیچی از دوران کودکیم یادم نمیاد» وجه مشترک این جملاتِ آشنا، چه مواردی هستند؟ اگر از علم روانشناسی بپرسید، می‌گوید در همۀ آن‌ها پای مکانیسم‌های دفاعی، درمیان است. راهبردهایی که به‌طور ناهشیار به کار می‌گیریم تا از خودمان محافظت کنیم. اما چطور؟ مکانیسم‌های دفاعی چطور به ما کمک می‌کنند؟ در ادامۀ مطلب به همۀ این سؤالات پاسخ می‌دهیم تا بفهمیم سازوکار دفاعی روان ما مشغول چه‌کاری است و چطور بر رفتارهای ما تأثیر می‌گذارد.
لیست مطالب
مکانیسم‌های دفاعی و فروید
اولین‌بار، «زیگموند فروید»، روان‌کاو آلمانی برجسته بود که از مکانیسم‌های دفاعی روانی و انواع آن صحبت کرد. بعدها دخترش، «آنا فروید» و دیگران هم پی این موضوع را گرفتند و سعی کردند ابعاد پنهان در روان انسان را کشف کنند. برای اینکه به‌صورت عمیق با مفهوم مکانیسم دفاعی آشنا شویم، اول باید با عناصر زیربنایی آن یعنی ساختار شخصیت آشنا شویم.
سه ساختار اصلی شخصیت
فروید سه ساختار اساسی در شخصیت را معرفی کرد
- نهاد یا اید (id)
- خود یا ایگو (ego)
- فراخود یا سوپرایگو (superego)
اگر این کلمه‌ها پیش‌تر به گوشتان نخورده‌است، اصلاً نگران نشوید. خیلی ساده همۀ آنان را برایتان تعریف می‌کنیم.
مطلب مرتبط: مهم ترین نظریه های فروید چیست؟
مفهوم اید، ایگو و سوپرایگو
اید، از همان روز اول تولد در ما وجود دارد و چیزی که از ما می‌خواهد، برآورده کردن فوری و بدون تأخیر همۀ نیازها و خواسته‌هاست.
دیده‌اید نوزاد، کمترین تأخیری را تحمل نمی‌کند؟ وقتی گرسنه است، فوراً باید گرسنگی‌اش برطرف شود. همین‌که تشنه می‌شود، باید فوراًسیراب شود.
خب در این مرحله، اید است که درون نوزاد فعال است. اما نهاد یا اید که طبق اصل لذت عمل می‌کند، به‌تدریج با بزرگ‌تر شدن نوزاد با محدودیت‌هایی مواجه می‌شود.
به‌تدریج، دنیای خارج محدودیت‌های بیشتر و بیشتری را بر نوزاد اعمال می‌کند. او کم‌کم می‌فهمد که قرار نیست همۀ نیازهایش فوراً و بدون چون‌وچرا برآورده شود.
از حدود یک‌سالگی، سروکلۀ ایگو پیدا می‌شود ایگو پایگاهی است برای مهار خواسته‌های فرد و تنظیم و سازمان‌دهی آن‌ها و همچنین سیستم کنترل‌کنندۀ شخصیت نیز است. ایگو می‌تواند خیال و آرزو را از هم جدا کند، تنش را تحمل کند و در طول زمان به‌جهت پرورش راه‌هایی برای رسیدگی به درخواست‌های نامعقول اید، تغییر کند.
ایگو یا خود، طبق اصل واقعیت عمل می‌کند. فرد، به‌تدریج یاد می‌گیرد که تأخیر در ارضای نیازها را بپذیرد.
فرد هرچه بزرگ‌تر می‌شود با موانع بیشتری بر سر ارضای نیازهایش روبه‌رو می‌شود؛ خانواده، فرهنگ، اخلاقیات، ارزش‌های جمعی، قانون و هنجارها و سوپرایگو پدیدار می‌شود. سوپرایگو بیانگر جنبه‌های اخلاقی و آرمانی شخصیت است و همین جنبه‌ها آن را هدایت می‌کند.
سوپرایگو از ایگو به وجود می‌آید. سوپرایگو دارای دو زیرسیستم است به نام وجدان که از تنبیه شدن به‌خاطر رفتار نامناسب به وجود آمده و به ما می‌گوید چه کاری نباید بکنیم و ایگوی آرمانی از تقویت شدن به‌خاطر رفتار نامناسب به وجود آمده و به ما می‌گوید چه باید بکنیم.
سوپرایگو، ایگو را تحت‌نظر می‌گیرد و به‌محض شناسایی معیارهای غیراخلاقی، احساس گناه را برای فرد ایجاد می‌کند و درصورتی‌که ایگو قادر به برآورده کردن معیارهای کمال سوپرایگو نباشد، سوپرایگو احساس حقارت را در فرد ایجاد می‌کند.
اکنون که با این سه ساختار آشنا شدیم، برویم سراغ چیستی مکانیسم‌های دفاعی
مطالب مرتبط: تیپ های شخصیتی یونگ چیست؟
مکانیسم‌های دفاعی چطور ساخته می‌شوند؟
بین این سه ساختار شخصیت، دائماً دعواست. اید، می‌گوید من همین الان فلان چیز را می‌خواهم. ایگو می‌گوید حالا وقتش نیست. سوپرایگو می‌گوید که یک انسان خوب، اصلاً نباید چنین چیزی را بخواهد!
وقتی این درگیری بالا بگیرد، سروکلۀ اضطراب پیدا می‌شود. خب یکی باید میانه را بگیرد تا جلوی اضطراب را بگیرد.
خود یا ایگو، داوطلب می‌شود و با راه‌اندازی مکانیسم‌های دفاعی، از کشمکش درونی و اضطراب جلوگیری می‌کند.
کاربرد مکانیسم‌های دفاعی
مکانیسم‌های دفاعی، واقعیت را انکار می‌کنند و به عبارت ساده‌تر، تحریف‌کنندۀ واقعیت هستند. آنان به‌صورت ناهشیار عمل می‌کنند. مکانیسم‌های دفاعی به کمک ما می‌آیند تا ما بتوانیم از خودمان محافظت کنیم و همچنین به ما کمک می‌کنند تا اضطراب، رنجش، درد، خشم و استرس خود را کاهش دهیم. مکانیسم‌های دفاعی باعث سازگاری و تطابق بهتر ما با شرایط و محیط پیرامون می‌شوند و همچنین باعث می‌شوند تا سائق‌های نهاد از هشیاری دور بیمانند و در ناخودآگاه حفظ شوند.
کتاب پیشنهادی: 101 مکانیسم دفاع روانی
بیایید تا با انواع مکانیسم‌های دفاعی آشنا شویم!
پس تا به اینجای کار فهمیدیم که مکانیسم‌های دفاعی از ما در برابر اضطراب محافظت می‌کنند و ازآن‌جایی‌که عمومیت دارند، نمی‌توانیم بگوییم استفاده از مکانیسم‌های دفاعی نشان‌دهندۀ اختلال یا نابهنجاری است؛ حتی تاحدودی هم برای فرد و هم برای جامعه، مفیدند اما تاجایی‌که استفاده از آن‌ها افراطی و بیمارگونه نشود.
در ادامه به معرفی انواع مکانیسم‌های دفاعی همراه با مثال می‌پردازیم.
– مکانیسم دفاعی انکار / Denial
مردی، مدتی است هر روز الکل می‌نوشد و مقدار مصرفش را هم مدام بیشتر و بیشتر می‌کند. تازگی‌ها به‌دلیل مصرف الکل، شغلش را ازدست داده‌است اما نمی‌تواند بپذیرد که الکل برایش مشکل‌ساز شده و حتی فراتر از آن، قبول ندارد که اصلا مشکلی وجود دارد.
در مکانیسم دفاعی انکار، فرد نمی‌تواند تجارب تهدیدآمیز و آسیب‌رساننده را تایید کند.
– مکانیسم دفاعی واپس‌رانی یا سرکوب / Repression
پسری می‌گوید که از شش‌سالگی‌اش هیچ خاطره‌ای ندارد. شش‌سالگی او زمانی بوده که پدرش، با مادرش بدرفتاری می‌کرده و کتکش می‌زده‌است.
بنابراین خاطرات و افکار اضطراب‌آور از هشیاری به عقب هل داده شده‌اند؛ برای همین است که فرد، یک بازه از زندگی‌اش را فراموش کرده‌است.
مکانیسم دفاعی واپس‌روی که به «فراموش کردنِ انگیزه‌دار» معروف است، اساسی‌ترین مکانیسم دفاعی است و در مکانیسم های دیگر دخالت دارد. هروقت «خود» با تکانه‌های ناخوشایند نهاد تهدید می‌شود، با سرکوب کردن آن تکانه‌ها از خودش محافظت می‌کند.
مطالب مرتبط: نمونه کیس‌استادی‌های روانشناسی
– مکانیسم دفاعی بازگشت یا واپس‌روی/ Regression
بچۀ 10ساله‌ای که پدرومادرش از هم طلاق گرفته‌اند، هر شب از مادرش می‌خواهد برایش داستان تعریف کند تا بخوابد. فشار روانی ناشی از جدا شدن پدر و مادر، بچه را به استراتژی‌هایی برمی‌گرداند که در مراحل قبلی رشد از آن‌ها استفاده می‌کرده‌است.
مکانیسم دفاعی واپس‌روی اصولا در بچه‌ها شایع‌تر است. مثلا بچه‌ای که مدت‌هاست از شیر گرفته شده، با به‌دنیا آمدن خواهر کوچکش، دوباره شروع به شیشه خوردن می‌کند. چون توجهی که به نوزاد می‌شود، در کودکِ بزرگ‌تر، احساس تهدید ایجاد می‌کند و او با بازگشت به دوران نوزادی، می‌خواهد از خودش دفاع کند.
بزرگسال‌ها هم از این مکانیسم دفاعی استفاده می‌کنند تا با برگشتن به الگوهای پیشین که امن‌تر بوده‌اند، از خودشان در موقعیت‌های اضطراب‌آور، دفاع کنند. وقتی رفتار یک بزرگسال در موقعیت‌هایی، «بچگانه» توصیف می‌شود، به مکانیسم بازگشت اشاره دارد.
کتاب پیشنهادی: حل و فصل شرم و مکانیسم های دفاعی
– مکانیسم دفاعی فرافکنی/ Projection
خانمی، شوهرش هرسال تولد او را فراموش می‌کند. زن که از این موضوع، احساس خیلی بدی دارد، احساس درونی‌اش را به شوهرش نسبت می‌دهد و می‌گوید او خیلی دل‌شکسته و غمگین است.
وقتی تکانه‌ای درونی، اضطراب خیلی زیادی ایجاد می‌کند، «خود» با نسبت دادن این تکانۀ ناخواسته به موضوعی بیرونی که معمولا فرد دیگر است، اضطراب را کاهش می‌دهد.
در این مکانیسم دفاعی، فرد انگیزه‌ها و امیال غیرقابل‌قبول را به دیگران نسبت می‌دهد و به این‌ترتیب احساسات ناهشیار خودش را به دیگران فرافکنی می‌کند.
– مکانیسم دفاعی درون‌فکنی/ Introjection
نوجوانی، طرز رفتار، ویژگی‌های ظاهری و جزئیات سبک زندگی یک هنرپیشه را تقلید می‌کند؛ او درحال جذب ویژگی‌های مثبتِ دیگری در خود است تا احساس ارزشمندی کند و از احساساتی منفی مثل حس حقارت در خودش بکاهد.
مکانیسم دفاعی درون‌فکنی، به‌نوعی وارونۀ فرافکنی است که در آن، فرد آنچه را که در دیگران می‌بیند، به خودش نسبت می‌دهد تا احساس بهتری داشته‌باشد.
بچه‌ها، معمولا ارزش‌های پدرومادرشان را درون‌فکنی می‌کنند تا اضطراب ناشی از انتخاب کردن معیارها و عقاید خودشان را تحمل نکنند.
– مکانیسم دفاعی وارونه‌سازی یا واکنش وارونه/ Reaction formation
خانم جوانی از مادر خود به‌دلیل کارهایی که در دوران بچگی با او کردهف متنفر است، اما او در حال حاضر به‌صورت مبالغه‌آمیزی به مادرش محبت می‌کند چون در جامعه، داشتن احساس تنفر از والدین پذیرفتنی نیست. دختر جوان با این محبت نمایشی و مبالغه‌آمیز، از خودش در برابر اضطرابِ فرزند و شهروندِ خوب نبودن، دفاع می‌کند.
بنابراین مکانیسم دفاعی وارونه‌سازی بهمعنی آن است که فرد، رفتارها و افکارهایی دقیقاً برعکس آنچه دلش می‌خواهد را دارد.
– مکانیسم دفاعی جابه‌جایی/ Displacement
مردی در محل کار با رئیسش بگومگو کرده و رئیس سرِ او داد کشیده‌است. او که از ترس اخراج شدن، جوابِ فریاد رئیسش را نداده، عصبانیت خود را در خانه بر سر فرزندش خالی می‌کند چون این کار، خطری برایش ندارد.
جابه‌جایی در نگاه اول، ممکن است کمی به مکانیسم دفاعی واکنش وارونه شبیه به‌نظر برسد اما واکنش وارونه، به یک موضوع محدود می‌شود؛ برای مثال کسی که محبتِ واکنشی دارد، فقط به فردی که به‌صورت ناهشیار از او متنفر است، محبت می‌کند؛ اما در واکنش دفاعی جابه‌جایی، فرد امیال نپذیرفتنی را به سوژه‌های گوناگونی هدایت می‌کند.
– مکانیسم دفاعی دلیل‌تراشی/ Rationalization
فرض کنید کسی که مدتی است رژیم غذایی گرفته، درحال خوردن بستنی است. او که بستنی خوردن و شکستن رژیم را کاری اضطراب‌آور میداند، برای توجیه رفتارش و کاهش دادن اضطرابش به خود می‌گوید که اتفاقاً بستنی سرشار از کلسیم است و برای سلامتی بسیار مفید است.
در این مکانیسم فرد، رفتار غیرقابل قبولی مرتکب می‌شود اما به‌دروغ برای آن دلایل جامعه‌پسندی می‌آورد.
– مکانیسم دفاعی فلسفه‌بافی یا عقلانی‌سازی/ Intellectualization
مردی، همسرش را مدتی قبل ازدست داده‌است. دوستش از او می‌خواهد کمی از حال‌وروزش بگوید. مرد، شروع می‌کند به توصیف کردن همۀ‌ی کارهای روزمره‌اش، با دقت و جزئیات فراوان؛ انگار که اصلاً اتفاق خاصی نیفتاده‌است.
در مواردی که فرد، به‌شیوه‌ای بیش‌ازحد منطقی با رویدادهای ناراحت‌کننده برخورد می‌کند، مکانیسم دفاعی عقلانی‌سازی فعال است. در این مکانیسم، از رویدادها هیجان‌زدایی می‌شود تا فرد بتواند از خودش در برابر اضطراب محافظت کند.
کتاب مرتبط: مکانیسم‌های شناختی تغییر باور
– مکانیسم دفاعی جبران/ Compensation
خانمی که قبلا حسابدار قابلی بوده‌است، دچار ضربۀ مغزی می‌شود. بعد از درمان، وقتی می‌خواهد دوباره به سرکار برگردد، متوجه می‌شود که دیگر نمی‌تواند مثل سابق تمرکز داشته‌باشد.
اضطرابی که این موقعیت برای او به‌وجود می‌آورد، باعث می‌شود که سعی کند به‌طور اغراق‌آمیز، دوست خیلی خوب، همدل و مهربانی برای دیگران باشد.
در مواردی که فرد در یک حوزه‌ۀ زندگی احساس حقارت می‌کند و با سختکوشی می‌خواهد در یک حوزۀ دیگر قوی شود و خودی نشان دهد، واکنش دفاعی جبران‌سازی فعال شده‌است.
– واکنش دفاعی اعتلا یا والایش/ Sublimation
پسر جوانی که امیال پرخاشگرانه و خرابکارانۀ زیادی دارد، به ورزش بوکس روی می‌آورد.
والایش، اجتماعی‌ترین و پسندیده‌ترین مکانیسم دفاعی است، این مکانیسم دفاعی، در مواردی دیده می‌شود که فرد امیال غیرقابل قبولش را به‌سمت کارهای موردپسند جامعه هدایت می‌کند.
فروید معتقد بود سازوکار دفاعی اعتلا، در دستاوردهای فرهنگی مثل نقاشی، موسیقی، ادبیات، مجسمه‌سازی و سایر شاخه‌های هنری، به‌وضوح دیده می‌شود.
تعداد مکانیسم‌های دفاعی روانی بسیار زیاد است و تاکنون مکانیسم‌های دفاعی زیادی توصیف شده‌اند که ما در این مقاله به مهم‌ترین آنان پرداختیم.
تقسیم‌بندی مکانیسم دفاعی از نظر ویلنت
ویلنت (1971) مکانیسم‌های دفاعی را براساس میزان تحریف واقعیت به سه دسته تقسیم کرده است:
1) مکانیسم‌های دفاعی پخته و سازگارانه
مکانیسم‌های دفاعی پخته، تحریف بسیار کمی از واقعیت دارند. مکانیسم دفاعی والایش جزء این دسته است.
2) مکانیسم‌های دفاعی روان‌رنجور یا نوروتیک
این نوع از مکانیسم‌های دفاعی به‌طور متوسطی واقعیت را تحریف می‌کنند. دلیل‌تراشی، عقلانی‌سازی یا فلسفه‌بافی از مکانیسم‌های دفاعی روان‌رنجور هستند.
3) مکانیسم دفاعی ناپخته و ناسازگارانه و رشدنیافته
در مکانیسم‌های ناپخته، واقعیت به‌شدت تحریف می‌شود. درون‌فکنی، واپس‌روی یا بازگشت، فرافکنی و انکار جزء مکانیسم‌های دفاعی ناپخته هستند.
مطلب مرتبط: معرفی کامل اختلالات روانی
مکانیسم‌های دفاعی و اختلالات
هر یک از مکانیسم‌های دفاعی اگر به‌شکل افراطی و بیمارگونه مورد استفادۀ فرد قرار گیرند، باعث ایجاد اختلالات روانی می‌شوند. در جدول زیر مکانیسم دفاعی برخی از اختلالات را برای شما ذکر کرده‌ایم.
| اختلال روانی | مکانیسم دفاعی |
| اسکیزوفرنی | واپس‌روی |
| وسواس | واکنش وارونه |
| فوبیا | جابه‌جایی |
| شخصیت پارانوئید | برون‌فکنی |
| شخصیت خودشیفته | انکار، تحریف، برون فکنی |
سخن پایانی
سعی کردیم تا در این مقاله رایج‌ترین و معروف‌ترین مکانیسم‌های دفاعی را به‌همراه مثال‌هایی از زندگی روزمره را به شما معرفی کنیم تا بتوانیم در شناخت و درک مفهوم مکانیسم دفاعی به شما کمکی کرده باشیم. نظر شما چیست؟ فکر می‌کنید کدام یک از مکانیسم های دفاعی دیگر باید جزو این لیست قرار گیرند؟
منابع
برای نوشتن این مقاله از کتاب‌های زیر کمک گرفته شد:
- نظریه‌های شخصیت فیست و فیست، ترجمۀ یحیی سیدمحمدی، نشر روان
- روانشناسی بالینی آپدیت dsm-5، ترجمه و تألیف مهدی گنجی، نشر ساوالان
