ما می‌دانیم به‌عنوان دانش‌آموز/ دانشجو باید چه توقعی از کادر آموزشی داشته‌باشیم. وقتی روی صندلی انتظار مطب می‌نشینیم، توی ذهنمان تصویر دقیقی داریم از آن‌چه باید به‌عنوان بیمار دریافت کنیم. توی فروشگاه، سینما، بانک و هرجای دیگری که پای خدمات و کالا درمیان است، با حق‌وحقوقمان آشناییم صرف‌نظر از آن‌که این حقوق رعایت می‌شوند یا نه، اما آیا از حقوق مراجعین در اتاق درمان و فرایند درمان روانشناختی هم چیزی می‌دانیم؟ در این مقاله به بررسی حقوق مراجعین در اتاق درمان می‌پردازیم.
لیست مطالب
حقوق مراجعین و قوانین اتاق درمان چیست؟
وقتی روبه‌روی درمانگر می‌نشینیم، حق داریم که از چارچوب رابطه درمانی مطلع باشیم. از درمانگر توقع داشته‌باشیم به اصول این چارچوب پایبند باشد و حقوق مراجع در جلسه مشاوره یا به عبارتی دیگر قوانین اتاق درمان را رعایت کند و اگر چنین نکرد، جلسات درمان را متوقف یا حتی از روانشناس متخلف شکایت کنیم. فرایند درمان قرار نیست آسیبی به ما اضافه کند پس باید با حقوق مراجعان روان درمانی آشنا باشیم.
مطالب مرتبط: توجه آگاهی در اتاق درمان؛ کاربرد توجه آگاهی در درمان مبتنی بر پذیرش و پایبندی
1. صلاحیت حرفهای درمانگر
درمانگر باید صلاحیت حرفهای داشته‌باشد. خب این‌که خیلی بدیهی است، مگر می‌شود کسی بدون داشتن صلاحیت بنشیند پشت میز درمان؟ خب بله، گاهی پیش می‌آید.
درمانجو در ابتدای درمان، حق دارد دربارۀ مدرک و رشتۀ تحصیلی، اطلاعات داشته‌باشد تا بداند چه کسی با چه تخصصی قرار است به او کمک کند. درمانگرها باید حداقل مدرکشان، کارشناسیارشد باشد و شمارۀ نظام روانشناسی داشته‌باشند اما این‌ها کافی نیست.
روانشناسی، حوزه‌های درمانی مختلفی دارد و هر درمانگر، باید در حوزۀ تخصصی خودش کار کند و این یکی از مهم ترین و اساسی ترین حقوق مراجعین در اتاق درمان است. یعنی مثلا کسی که تخصصش درمان وسواس است، به اختلالات خلقی نمی‌پردازد. روانشناس کودک، نباید مراجع بزرگسال ببیند و چیزهایی مثل این‌ها.
2. رازدار بودن درمانگر
درمانگران همان اول کاری یاد می‌گیرند که رازداری و محرمانگی، پایۀ کارشان است؛ یعنی همۀ چیزی که در جلسۀ درمان گفته می‌شود، باید در همان اتاق بماند. مراجع حق دارد در جلسات اولیه، دربارۀ حدوحدود رازداری، اطلاعات به‌دست بیاورد و حق دارد اطلاعاتی را که خودش درباره‌شان صحبت می‌کند، پیش درمانگر محفوظ بماند.
یعنی مثلا درمانگر بی‌اطلاع او با دوستان و اعضای خانواده‌اش صحبت نکند حتی اگر قصدش، کمک به روند درمان باشد. اصل رازداری اما در شرایطی خاص، به تشخیص درمانگر، میتواند زیرپا گذاشته شود.
مصادیق افشا شامل مواردی می‌شود که درمانگر احتمال بدهد مراجعش درمعرض آسیب زدن به خود یا دیگری است.
مطالب مرتبط: تفاوت روانشناس و روانپزشک
3. ارجاع دادن به مشاور دیگری
اگر درمانگر درخلال جلسات درمان بفهمد که مراجع برای حل مسئله‌اش به کمک شخص دیگری نیاز دارد، چه باید بکند؟
مثلا اگر به این نتیجه برسد که مشکل، جای دیگری است که درمانش در حوزۀ تخصصی او نیست؛ اگر با چالش ابراز علاقه‌ی مراجع به مشاور مواجه شد؛ اگر یکهو به خودش آمد و دید با یکی از مشکلات جلسۀ درمان یعنی عشق درمانگر به مراجع روبه‌رو شده‌است؛ یا اگر مراجع از روند درمان راضی نبود؛ چه تصمیمی باید بگیرد؟
اصول اخلاق حرفهای روانشناسی می‌گوید این‌جور وقت‌ها روانشناس باید مراجع را به درمانگر دیگری ارجاع بدهد. البته با توضیح دادن شرایط برای مراجع و موافقت او، نه این‌که مثلا به منشی بگوید وقت جلسۀ بعدی فلانی را کنسل کن!
4. رعایت احترام
شنیده‌اید پزشک‌ها موظف‌اند هر کسی را که به آنها مراجعه می‌کند، فارغ از ویژگی‌ها و باورها و شرایطش، درمان کنند؟ این یک اصل اساسی در پزشکی و البته روانشناسی است.
جنسیت، مذهب، وضعیت اقتصادی، گرایش سیاسی، قومیت و ویژگی‌های جسمی و ظاهری فرد نباید هیچ تأثیری در روند درمان بگذارند.
درمانگر باید مراجعش را بدون تعصب و جهت‌گیری بپذیرد و در جریان درمان، رعایت احترام را فراموش نکند؛ مسخره کردن، شوخی‌های ناراحت‌کننده، قطع کردن حرف مراجع، برچسب زدن به او، بی‌‌اعتنایی به حرفهای مراجع، رعایت نکردن زمان‌بندی جلسه (دیر آمدن، زود تمام کردن جلسه)، صدا زدن مراجع به‌صورتی‌که باعث معذب شدنش بشود و هر رفتار دیگری که شأن درمانجو را رعایت نکند، خط قرمزهایی است که رد کردن آنها هیچ‌جوره توجیه نمی‌شود و عملا نقض حقوق مراجع در جلسه مشاوره است. رعایت احترام این یکی از مهم ترین حقوق مراجعین در اتاق درمان است.
5. ممنوعیت رابطۀ غیردرمانی
هر هدفی غیر از درمان، اجازه ندارد وارد جلسۀ روان‌درمانگری بشود. این اصل توضیح می‌دهد که رابطه بین درمانگر و درمانجو چگونه باید باشد.
درمانگر اجازه ندارد ارتباط غیردرمانی -دوستانه، کاری، آموزشی و… با مراجع برقرار کند. بعضی از درمانگرها ممکن است به مراجعینشان پیشنهاد بدهند ارتباطشان را بیرون از اتاق درمان ادامه بدهند و در توجیه این پیشنهاد بگویند که برای بهبود روند کار، ضروری است اما خب این پیشنهاد، رسما اخلاق حرفهای را زیرپا می‌گذارد و به درمانجو آسیب می‌رساند.
بدیهی است که صمیمیت بیش‌ازحد، لمس کردن مراجع، برقراری ارتباط جنسی و هدیه دادن به درمانگر هم جزو ممنوعه‌ها و نباید هایی اتاق درمان هستند.
درمانگران برای جلب اعتماد مراجع، از اصلی به‌نام خودافشاگری استفاده می‌کنند؛ یعنی در موقعیتی خاص، می‌توانند از تجربۀ شخصی خودشان مثال بزنند تا به مراجع بگویند که او در مواجهه با دشواری‌های زندگی، تنها نیست و مشکلات سر راه همه قرار می‌گیرند.
این تکنیک موثر، اگر زیادی ازحد استفاده شود؛ طوری که باری روی دوش مراجع بیندازد و او را در جایگاه دوست رازدار درمانگر و سنگ صبورش قرار بدهد، اخلاق حرفهای را زیرسوال می‌برد.
مطالب مرتبط: باورهای عمومی اشتباه درباره روانشناسی
اگر مراجع احساس کند درمانگر در نحوه رفتارش ، از چارچوب‌های اخلاقی حرفهای خود تخطی کرده است و حقوق مراجع در اتاق درمان رعایت نشده، چند راه پیش رو دارد. چنانچه باور دارد که درمانگر با او بدرفتاری کرده یا مرتکب عمل غیراخلاقی دیگری شده است، میتواند از وی شکایت نماید.
اگر اقدامات درمانگر به مراجع آسیب رسانده است، انتخاب وکیلی متخصص در زمینه قصور پزشکی گزینه‌ای ایده‌آل می‌باشد. ممکن است بیمار مستحق دریافت غرامت در نتیجه اعمال درمانگر باشد و اقدام قانونی در این زمینه میتواند به پاسخگو نمودن درمانگر و پیشگیری از آسیب رسیدن به سایر مراجعین کمک کند.
6. استقلال مراجع در تصمیم گیری
این یکی از آن اصولی است که به‌مذاق بعضی از مراجعین خوش نمی‌آید. این بعضی‌ها ترجیح می‌دهند درمانگر به آنها امر و نهی کند؛ «فلان کار را حتما انجام بده»، «این تصمیمت غلطه.»، «ارتباطت رو با فلان قطع کن.»
اما درمانگر اجازه ندارد به‌جای مراجع تصمیم بگیرد و او را به کاری وادار کند. یکی از پایه‌های حقوق مراجعان در مشاوره، یادآوری می‌کند که کار درمانگر، کمک به مراجع برای به‌دست آوردن بینش است.
درمانگر، اطلاعاتی را که مراجعش دراختیار او قرار می‌دهد، دسته‌بندی می‌کند و به او برمی‌گرداند. مراجع که حالا میتواند مسئله‌اش را سروشکل‌یافته و منسجم ببیند، خودش انتخاب می‌کند که برای حل مشکل، چه تصمیمی بگیرد.
این انتخاب آگاهانه و مسئولانه به او کمک می‌کند هنگام مواجهه با چالش‌های بعدی، از مهارتش در تصمیم‌گیری کمک بگیرد و به درمانگرش وابسته نباشد.
کتاب مرتبط: اخلاق در روان درمانی و مشاوره
7. مسئولیت‌پذیری و سودمندی
ما چرا به درمانگر مراجعه می‌کنیم؟ خب معلوم است که می‌خواهیم چالشی و مسئله‌ای را رفع‌ورجوع کنیم پس حق داریم که از درمانگر توقع داشته‌باشیم مسئولانه با ما در این روند همراهی کند.
هرآن‌چه در اتاق درمان رخ می‌دهد، باید درراستای رسیدن به این هدف باشد. درمانگر، با موافقت مراجع، تصویری نسبتا مشخص از روند درمان و طول مدت آن مشخص می‌کند. به وظایف خودش پایبند می‌ماند، تکالیفی برای مراجع مشخص می‌کند و از ابزارها و روش‌هایی که می‌توانند به برای مواجهه با مسئلۀ موردنظر مفید باشند، درست و به‌موقع استفاده می‌کند. مراجع طی جلسات درمان، بتواند تغییر و پیشرفت را متوجه بشود.
8. هزینه جلسات مشاوره
وقتی به درمانگر پول می‌دهید، ممکن است این سوال برایتان پیش بیاید که چرا باید برای این کار پول پرداخت کنید. در واقع، شما برای دلسوزی درمانگرتان پول نمی‌دهید، بلکه برای وقت و تخصص او هزینه می‌کنید.
پرداخت هزینه برای درمان چند دلیل مهم دارد:
- ارزش قائل شدن برای درمان: وقتی برای زمان درمانگر هزینه می‌پردازید، احتمال بیشتری دارد که برای آن ارزش قائل شوید و برای بهبود خودتان تلاش بیشتری کنید.
- رابطه حرفهای: پول، درمانگر را از یک دوست متمایز می‌کند. درمانگر یک متخصص بی‌طرف است که آموزش دیده تا به شما کمک کند مسائلتان را عمیق‌تر بررسی کنید، کاری که دوستان معمولاً نمی‌توانند یا نمی‌خواهند انجام دهند.
- تمرکز بر شما: پرداخت هزینه به شما این حق را می‌دهد که انتظار داشته باشید تمام زمان جلسه فقط به شما و مسائلتان اختصاص داده شود. در دوستی، انتظار تعامل متقابل وجود دارد.
- تخصص و تجربه: درمانگری که از این راه امرار معاش می‌کند، به طور تمام وقت در این حوزه کار کرده و تجربه و تخصص عمیق‌تری دارد که به شما کمک می‌کند مسائلتان را ایمن‌تر و موثرتر بررسی کنید.
- کار ذهنی فشرده: درمان، برخلاف ظاهر ساده‌اش، یک کار ذهنی بسیار سنگین است که نیازمند تمرکز و تحلیل مداوم است. درمانگران نمی‌توانند تعداد زیادی مراجع را در هفته بپذیرند زیرا این کار انرژی ذهنی زیادی می‌طلبد.
بنابراین، پولی که پرداخت می‌کنید، تنها برای زمان درمانگر نیست، بلکه برای تخصص، تجربه، بی‌طرفی و تمرکز او بر شما و فرایند بهبودی‌تان است.
نظر شما چیست؟
حالا می‌دانید حقوق عمومی فرد در اتاق درمان به عنوان یک مراجع چیست. به رفتارهایی که سوءاستفاده روانشناس از مراجع محسوب می‌شود، واقف‌اید و خبر دارید که در یک جلسۀ درمان حرفهای، چه خبر است و بایدها و نباید‌های اتاق درمان را می‌دانید. بهمان بگویید شما شخصا چه انتظاری از یک درمانگر دارید؟
مطلب پیشنهادی برای دانشجویان روانشناسی ⇐ منابع ارشد روانشناسی
سوالات متداول
درمانگر باید چه صلاحیتهایی داشته باشد؟
درمانگر باید حداقل دارای مدرک کارشناسیارشد در رشتهٔ روانشناسی و شماره نظام روانشناسی معتبر باشد. همچنین، باید در حوزهٔ تخصصی خود فعالیت کند؛ برای مثال، روانشناس کودک نباید به درمان مراجعین بزرگسال بپردازد.
رازداری درمانگر تا چه حد اهمیت دارد؟
رازداری یکی از اصول اساسی در رواندرمانی است. درمانگر موظف است اطلاعات شخصی و محرمانهٔ مراجع را حفظ کند و بدون رضایت مراجع، آنها را با دیگران در میان نگذارد.
اگر درمانگر قوانین اتاق درمان را رعایت نکند، مراجع چه اقداماتی میتواند انجام دهد؟
در صورتی که درمانگر به اصول حرفهای پایبند نباشد و حقوق مراجع را در اتاق درمان زیر پای بگذارد، مراجع حق دارد جلسات درمان را متوقف کند و حتی از روانشناس متخلف به مراجع ذیصلاح شکایت نماید.
آیا درمانگر میتواند در حوزه‌های مختلف روانشناسی فعالیت کند؟
خیر، درمانگر باید در حوزهٔ تخصصی خود فعالیت کند. برای مثال، روانشناس کودک نباید به درمان مراجعین بزرگسال بپردازد.
