مراحل رشد زبان کودک و تکلم او، درطول تاریخ روانشناسی، همیشه موضوعی مورد توجه و بحث‌برانگیزی بوده‌است. آگاهی‌داشتن از مراحل رشد زبان کودک، کمک می‌کند تا با درنظر داشتن تصویری از رشد طبیعی بتوانیم اختلالات زبانی در کودکان را به‌موقع تشخیص دهیم. در ادامه، نگاهی داریم به مراحل رشد زبان در کودک و عوامل تاثیرگذار بر آن.
لیست مطالب
شگفت‌انگیز نیست؟ کودک در عرض چهار، پنج سال از حرف نزدنِ مطلق به مرحله‌ای می‌رسد که اصوات را یاد می‌گیرد، می‌فهمد که چطور باید اصوات را باهم ترکیب کند تا از آن‌ها کلمه و جمله بسازد، یاد می‌گیرد که افکار و خواسته‌های خود را به‌زبان بیاورد و منظور دیگران را بفهمد و خلاصه به زبان مسلط شود.
رشد زبانی چیست و چه مراحلی دارد؟
رشد زبان در سه سطح اتفاق می‌افتد: از سطح «واجی» شروع می‌شود، به‌تدریج به سطح «کلمه» می‌رود و بعد به مرحلۀ «جمله» و «دستور زبان» می‌رسد. در ادامه، مراحل رشد زبان کودک را از ابتدا تا پایان دورۀ کودکی باهم بررسی می‌کنیم.
مطلب مرتبط: نشانه‌ها و روش‌های درمان لکنت زبان در کودکان و نوجوانان
رشد زبان کودک در 2 تا 6 ماهگی
بچه‌ها درحدود 2ماهگی، شروع می‌کنند به زمزمه کردن و یک‌سری آوا (مصوت) از خودشان درمی‌آورند. کم‌کم حروف بی‌صدا (صامت) اضافه می‌شوند. این صداهای نامفهوم به‌همراه لبخند و تماس چشمی، راه برقراری ارتباط نوزادان دو تا سه‌ماهه با اطرافیان است.
حدود 5 تا 6ماهگی، کودک صداهای بی‌معنایی تولید می‌کند که والدینش آن‌ها را به کلمات ربط می‌دهند. مثلا کودک، می‌گوید «ماما». مادر، او را تشویق می‌کند و کودک یاد می‌گیرد که «ماما» را برای «مادر» به‌کار ببرد. این ترکیب حروف صدادار و بی‌صدا که درحدود 6ماهگی ظاهر می‌شود، اصطلاحاً غان‌وغون‌کردن نامیده می‌شود.
غان‌وغون کردن، زبان مشترک نوباوه‌ها در همه‌جای دنیاست و بچه‌ها تقریباً در سن واحدی شروع به این کار می‌کنند، حتی بچه‌های ناشنوا. نوباوه به گفتار دیگران گوش می‌دهد، غان‌وغون‌کردن کم‌کم گسترش پیدا می‌کند و صداهای بیشتری را دربر می‌گیرد. وقتی بزرگترها به غان‌وغون کردن نوباوه جواب می‌دهند، بچه آن را طوری تغییر می‌دهد تا شبیه به الگوهای صوتی گفتار بزرگسالان شود.
نوزاد سه‌ماهه، استعداد شگفت‌انگیزی در زبان دارد. او می‌تواند واج‌های همۀ زبان‌های دنیا را تشخیص بدهد، حتی آن‌هایی را که در محیط اطرافش نمی‌شنود! درحالی‌که بزرگسالان نمی‌توانند واج‌هایی را که در زبان مادری‌شان استفاده نمی‌شود، تشخیص بدهند.
مطلب مرتبط: اختلالات یادگیری کودکان؛ نشانه ها، انواع، علل و راه های درمان
رشد زبان کودک در 6 تا 18 ماهگی
کودکان تا حدود 6ماهگی، می‌توانند هر زبانی را یاد بگیرند اما بعد از این بازۀ زمانی، یعنی درحدود 7ماهگی، مشخصاً شروع می‌کنند به یاد گرفتن ویژگی‌های زبان مادری و توانایی‌شان را در تشخیص صداهایی که در زبان مادری‌شان وجود ندارد، ازدست می‌دهند.
در هفت‌ونیم‌ماهگی، شکل کلمات عادی و پراستفاده را تشخیص می‌دهند؛ در هشت‌ماهگی معنای کلمات آشنا را متوجه می‌شوند و درحدود یک‌سالگی رسماً زبان باز می‌کنند.
اولین واژه‌هایی که کودکان به‌کار می‌برند، تقریباً در همه‌جای دنیا یکسان است. بچه‌های یک تا دوساله، دربارۀ مردم، حیوانات، وسایل نقلیه، اسباب‌بازی، خوراکی، اعضای بدن و اشیا حرف می‌زنند: ماما، نی‌نی، سگ، ماشین، توپ، آب، چشم، کلاه. آن‌ها گاهی کلمات را به‌صورت محدود به‌کار می‌برند.
شاید دیده‌باشید که کودک خردسالی، واژۀ «سگ» را فقط برای سگ اسباب‌بازی‌اش به‌کار می‌برد و نه مثلاً برای حیوان واقعی سگ یا تصویر آن. به این حالت، اصطلاحاً «کم‌گستری مصداق/ underextension» گفته می‌شود.
حالت رایج‌تر در زبان خردسالان، «بیش‌گستری مصداق/ overextension» است. یعنی موقعیتی که بچه یک واژه را به مصداق‌های مختلفی اطلاق می‌کند. مثلاً کلمۀ «ماشین» را یاد گرفته و آن را برای هر وسیلۀ چرخ‌داری اعم از اتوبوس و قطار و موتور به‌کار می‌برد.
بیش‌گستری، در مواردی اتفاق می‌افتد که کودک، کلمۀ مناسب را نیاموخته، به‌یاد نمی‌آورد یا ادای آن برایش دشوار است. برای همین نزدیک‌ترین واژه را جایگزین آن می‌کند.
به‌مرور که دامنۀ لغات کودک و توانایی تلفظ کردنش بهتر می‌شود، بیش‌گستری از بین می‌رود. اولین جمله‌های کودک، تک‌کلمه‌ای هستند. مثلاً «توپ» را به‌معنی «توپ را به من بده.» به‌کار می‌برد.
کتاب مرتبط: اختلالات زبان و گفتار در کودکان
رشد زبان کودک در 18 تا 24 ماهگی
کودکان بین 18 تا 24ماهگی، با سرعت بیشتری شروع به یادگیری کلمات می‌کنند. توانایی طبقه‌بندی، یادآوری واژه‌ها و فهمیدن منظور دیگران در آن‌ها بهبود پیدا می‌کند.
کودک بعد از اینکه توانست حدود 200 تا 250 واژه تولید کند، شروع به ساختن ترکیبات دوکلمه‌ای می‌کند که اصطلاحاً با عنوان «گفتار تلگرافی/ telegraphic speech» شناخته می‌شود. یعنی مثل تلگراف، برای بیان مقصودش بر واژه‌های اصلی تمرکز دارد و واژه‌های اضافی، حذف می‌شوند. مثلاً «مامان، آب» به‌جای «مامان آب می‌خوام.» جملات دوکلمه‌ای، اغلب از یک فعل و یک اسم ساخته می‌شوند.
در پایان 18ماهگی، اغلب کودکان بین 30 تا 50 کلمه بلدند. اما خزانۀ واژه‌های دریافتی آن‌ها از خزانۀ واژگان تولیدی‌شان بیشتر است. یعنی تعداد واژه‌هایی که می‌فهمند، از تعداد واژه‌هایی که می‌توانند به زبان بیاورند، بیشتر است.
در پایان 24ماهگی هم کودک می‌تواند حدود 200 تا 250 کلمه را به‌کار ببرد. خزانۀ لغات در دورۀ خردسالی، سرعت سرسام‌آوری پیدا می‌کند که اصطلاحاً «فوران واژگان/ vocabulary spurt» می‌شود و شروعش از بازۀ سنی 18 تا 24ماهگی است.
مطلب مرتبط: اختلال لالی انتخابی چیست؟ علائم، علل و روش های درمان آن
رشد زبان کودک در 2 تا 6 سالگی
کودکان در بازۀ زمانی 2 تا 6سالگی، در زبان پیشرفت زیادی می‌کنند. کودک در پایان دوسالگی، شروع می‌کند به ترکیب‌کردن کلمات برای ساختن جمله و مهارت زیادی در مکالمه از خودش نشان می‌دهد؛ در تعامل، نوبت را رعایت می‌کند و به طرف مقابل، به‌درستی پاسخ می‌دهد.
تا سه‌سالگی، بیشتر بچه‌ها با جملات چندکلمه‌ای حرف می‌زنند و دستور زبان را به‌درستی به‌کار می‌برند اما اشتباه هم دربین آن‌ها رایج است.
کودکان در 4سالگی یاد می‌گیرند که گفتارشان را با متناسب با سن، جنسیت و جایگاه اجتماعی مخاطبشان، تنظیم کنند.
در بازۀ زمانی سه تا چهارسالگی، کودک بر ساختارهای دستوری پیچیده تسلط پیدا می‌کند و حدود پنج تا شش‌سالگی می‌فهمد که حروف و صداها به‌هم به‌طور منظم ربط دارند.
در شش‌سالگی، کودک تقریباً 10هزار واژه بلد است و از ساختارهای دستوری به‌درستی استفاده می‌کند.
کتاب مرتبط: راهنمای درمانگران در درمان گفتار شکاف کام
رشد زبان کودک در 6 تا 11سالگی
درطول سال‌های دبستان، دامنۀ لغات تا چهاربرابر بیشتر می‌شود و از درک 40هزار کلمه، فراتر می‌رود. تسلط بر ساختارهای دستوری دشوار، استفاده از جملات مجهول و عبارت‌های مصدری در این سن دیده می‌شود.
کودک در این دوره، به‌طور میانگین تقریباً روزی 20 واژۀ جدید یاد می‌گیرد و به‌مرور که دانشش افزایش پیدا می‌کند، کلمه‌ها را با دقت بیشتری به‌کار می‌برد. مثلاً کودک پنج، شش‌ساله می‌تواند واژۀ «چاقو» را به‌صورت عینی توصیف کند: «وسیله‌ای برای بریدن چیزها» و در پایان دورۀ ابتدایی، می‌تواند معانی و کاربردهای مشابه را تشخیص بدهد.
کودک در بازۀ سنی 9 تا 11سالگی، به‌صورت دقیق‌تر دربارۀ کلمات فکر می‌کند و آن‌ها را به‌کار می‌برد. همچنین کلماتی را که معانی دوگانه دارند، درک می‌کند.
مطلب مرتبط ناتوانی عقلی در کودکان (اختلال عقلانی رشدی) براساس DSM-5
عوامل موثر بر رشد زبان کودک
خب ما حالا مراحل رشد زبان کودک از بدو تولد تا پایان دورۀ کودکی را می‌شناسیم. اما این زبان، دقیقاً چطور آموخته می‌شود؟
فرایند یادگیری زبان در انسان، سال‌هاست که سهم مهمی از تحقیقات و آزمایش‌های علمی را به خودش اختصاص داده‌است. علی‌رغم وجود نظریات گوناگون که هرکدام ازمنظری متفاوت، رشد زبان را توضیح می‌دهند، دانشمندان بر سر دو فاکتور «زمینۀ فطری» و «یادگیری»، با یکدیگر اتفاق نظر دارند.
زمینۀ فطری می‌گوید انسان به‌دلیل مبنای ژنتیکی است که می‌تواند زبان بیاموزد، چیزی که در سایر حیوانات وجود ندارد. و همین زمینۀ فطری است که باعث می‌شود کودکان، صرف‌نظر از فرهنگ و زبان مادری، مراحل رشد زبانی یکسانی را پشت‌سر بگذارند.
فاکتور دوم، یادگیری، توضیح می‌دهد که تقلید از بزرگترهاست که باعث می‌شود ظرفیت بالقوۀ آموختن زبان، بالفعل و زبان خاصی یاد گرفته شود. برای همین است که کودکی که در خانوادۀ فرانسوی بزرگ می‌شود، از طریق تقلید، فرانسوی حرف زدن را یاد می‌گیرد و کودکِ بزرگ‌شده در خانوادۀ ایرانی، زبان فارسی را می‌آموزد.
مطلب مرتبط: مراحل رشد اخلاقی کلبرگ
چرا زمان شروع به سخن گفتن در کودکان با یکدیگر متفاوت است؟
وقتی دربارۀ مراحل رشد زبان حرف می‌زنیم، باید حواس‌مان به تفاوت‌های فردی باشد. یعنی نباید تصور کنیم که همۀ بچه‌ها قرار است دقیقاً در یک سن مشخص، به فلان تکلیف زبانی معین برسند.
مثلاً به‌طور کلی گفته می‌شود که بچه‌ها اولین کلمه‌شان را در حدود یک‌سالگی به‌زبان می‌آورند اما سن بیان اولین واژه، می‌تواند بین 8 تا 18ماهگی متغیر باشد و قرار نیست برای همۀ کودکان در یک‌سالگی اتفاق بیفتد. چراکه ترکیبی از مسائل ژنتیکی، محیطی و خلق‌وخو، بر چگونگی رشد زبان تأثیر می‌گذارند.
مثلاً یک کودک خجالتی، نسبت به هم‌سن‌وسال‌های خودش زمان بیشتری منتظر می‌ماند تا درک کند و بعد شروع به حرف‌زدن می‌کند اما وقتی زبان باز می‌کند، دامنۀ لغاتش به‌سرعت گسترش پیدا می‌کند.
کیفیت گفت‌وگوی والدین با کودک، وضعیت اجتماعی-اقتصادی خانواده که بر شدت تحریک کلامی تأثیر می‌گذارد و میزان کتاب‌خوانی والدین برای کودک، ازجمله عوامل محیطی است که نقش تعیین‌کننده‌ای در شکل‌گیری زبان دارد.
والدینی که بازخورد دقیق و مشخص به کودک می‌دهند، به مهارت‌های زبانی فرزندشان کمک می‌کنند، مثلاً؛ وقتی کودک به‌صورت کلی و مبهم، صرفاً می‌گوید «ماشین»، والد جواب می‌دهد: «کدوم ماشین رو می‌خوای؟ اونی که رنگش قرمزه؟»
ازطرفی، والدینی که خطاهای دستوری و زبانی فرزندشان را به‌صورت افراطی اصلاح می‌کنند، با عیب‌جویی‌های مکررشان، کودک را از به‌کار بردن آزادانۀ زبان و کسب مهارت‌های جدید زبانی، ناامید می‌کنند.
به‌علاوه، نقش زبان مادری را هم باید درنظر گرفت. مثلاً یک کودک سوئدی در دوسالگی، بین 180 تا 200 کلمه بلد است و یک کودک چینی، حدود 500 کلمه. چون در زبان سوئدی، صداهای گفتاری پیچیده، تشخیص‌دادن مرز هجا و کلمه را سخت می‌کند درحالی‌که زبان چینی، واژه‌های کوتاه زیادی دارد که تلفظشان برای کودک آسان است.
مطلب مرتبط: سبک های فرزند پروری؛ بهترین روش برای تربیت فرزند چیست؟
سخن پایانی
در این مقاله از بلاگ روان آموز، سعی برآن داشتیم تا مهم‌ترین اطلاعات دربارۀ رشد زبان کودک را با استفاده از کتب مرجع روانشناسی که در ادامه معرفی شده‌است در اختیارتان بگذاریم. چنانچه سوال، ابهام و یا دیدگاهی دارید، با ما در قسمت نظرات درمیان بگذارید.
منابع
برای نوشتن این مقاله از منابع زیر کمک گرفته‌شد:
گنجی، مهدی. روانشناسی کودکان استثنایی گنجی براساس DSM-5. (1397). تهران: انتشارات ساوالان.
روانشناسی رشد لورا برک. ترجمۀ سیدمحمدی، یحیی (1397). تهران: انتشارات ارسباران.
هوکسما، سوزان نولن؛ فردریکسون، باربارا؛ لافتس، جف؛ وگنار، ویلم. زمینه روانشناسی اتکینسون و هیلگارد ترجمه گنجی، مهدی. (1395). تهران: انتشارات ساوالان.
اطلاع از منابع و مهم‌ترین نکات دربارۀ کنکور ⇐ منابع ارشد روانشناسی
