اختلالات اضطرابی چیست؟ طبقه بندی، روش های تشخیص و درمان

اضطراب، به خودی خود پاسخِ بهنجاری است، اما اگر به‌طرز نامتناسبی برانگیخته شود و غیرانطباقی باشد، آن‌وقت دیگر مفید نیست و به بروز اختلالات اضطرابی منجر می‌شود. اختلالات اضطرابی انواع گوناگونی دارند. با ما همراه باشید تا به بررسی انواع اختلالات اضطرابی به همراه علائم، راه‌های تشخیص و چگونگی درمان آن‌ها بپردازیم.

اضطراب و ترس، هر دو برای ما ضروری هستند چون بهمان پیام می‌دهند که دربرابر یک موقعیت ترسناک مشخص یا خطری قریب‌الوقوع، بهتر است پا به فرار بگذاریم یا آماده‌ی دفاع از خودمان بشویم. اما همیشه هم این‌طور نیست.

تعریف اختلالات اضطرابی چیست؟

برای شناختن اختلالات اضطرابی، می‌توانیم به تجربه‌ی کسانی اعتماد کنیم که با اضطراب دست‌وپنجه نرم کرده‌اند. این افراد گزارش می‌کنند که هنگام تجربه‌ی اضطراب، اغلب وحشت‌زده و عصبی هستند و هم‌چنین مجموعه‌ای از نشانه‌‎های جسمی شامل سردرد، تپش قلب، احساس گرفتگی در قفسه‌ی سینه، تعریق و درد و ناراحتی در معده دارند.

اضطراب هم‌چنین می‌تواند باعث بی‌قراری بشود که درنتیجه‌اش، یک‌جا نشستن یا ایستادن برای فرد خیلی دشوار می‌شود.

یکی دیگر از جاهایی که اختلالات اضطرابی خودشان را نشان می‌دهند، در تفکر فرد است؛ به‌صورت فکرِ سریع، سازمان‌‎نیافته و متمرکز بر علت فرضیِ (چون گفتیم منشأ اضطراب مشخص نیست). اضطراب یعنی فرد ممکن است درباره‌ی وجود خطری قریب‌الوقوع، افکار فاجعه‌آمیز داشته‌باشد. مثلا ممکن است اصرار داشته‌باشد که دارد می‌میرد درحالی‌که ازنظر جسمی سالم است و آزمایش و معاینه، هیچ مشکلی را در او نشان نمی‌دهند.

در اضطراب، وقتی خیلی شدید باشد، توهم هم ممکن است دیده شود؛ به این‌صورت که فرد دست به تحریف زمان، مکان، اشخاص و رویدادها می‌زند. علائم اختلالات اضطرابی، بسته نوع اختلال متفاوت است و فرد به فرد می‌تواند بروزهای گوناگونی داشته‌باشد.

معرفی انواع اختلالات اضطرابی

در خانواده‌ی اختلالات اضطرابی در DSM-5، هفت اختلال معرفی شده‌است که در ادامه، با نشانه‌های هرکدام، آشنا می‌شوید.

• اختلال وحشت‌زدگی

اختلال وحشت‌زدگی «panic disorder»، با حملات شدید و غیرمنتظره‌ی وحشت‌زدگی شناخته می‌شود که فرد طی آن‌ها ممکن است فکر کند در آستانه‌ی مردن است یا به‌زودی کنترلش را ازدست می‌دهد. حمله‌ی وحشت‌زدگی، «panic attack»، ترس یا ناراحتی شدید ناگهانی است که ظرف چند دقیقه به اوج می‌رسد.

در ادامه، ملا‌ک‌های تشخیصی حمله‌ی وحشت‌زدگی و اختلال وحشت‌زدگی را می‌خوانید و عوامل دخیل در این اختلال را می‌شناسید.

مطلب مرتبط: با انواع اختلالات روانی، طبقه بندی و درمان هریک آشنا شوید!

جدول ملاک‌های تشخیصی حمله‌ی وحشت‌زدگی براساس DSM-5

جدول ملا‌ک‌های تشخیصی اختلال وحشت‌زدگی براساس DSM-5

جدول علائم دخیل در حمله‌ی وحشت‌زدگی

← درمان اختلال وحشت زدگی

اولین درمانی که برای اختلال وحشت زدگی به کار می‌رود دارودرمانی است، چراکه این اختلال سمپتوم‌های رنج‌آور و فیزیکی به همراه خود دارد. برای درمان‌های بلندمدت نیز از مواجهه درمانی یا درمان شناختی-رفتاری (CBT) استفاده می‌شود.

همچنین برای درمان این اختلال از روش‌هایی مانند درمان‌های مبتنی بر مواجهه با قرارگیری در معرض، رفتارهای ایمنی، آموزش آرمیدگی و روان‌درمانی کنترل پنیک نیز در برخی موارد استفاده می‌شود.

مطلب مرتبط: علائم، روش های تشخیص و درمان اختلال افسردگی چیست؟

• اختلال اضطراب تعمیم‌یافته

اختلال اضطراب تعمیم‌یافته، «generalized anxiety disorder» که به‌اختصار «GAD» نامیده می‌شود، اضطراب و نگرانی مفرط و بی‌ارتباط با واقعیت‌های موجود تعریف می‌شود که کنترل کردن و فرونشاندن آن بسیار دشوار است. ملاک‌های تشخیصی، علل و درمان اختلال اضطراب تعمیم‌یافته را در ادامه ببینید.

جدول ملاک‌های تشخیصی اختلال اضطراب تعمیم‌یافته براساس DSM-5

جدول علائم دخیل در اختلال اضطراب تعمیم‌یافته

← درمان اختلال اضطراب تعمیم‌یافته

از آن‌جایی‌که اختلال اضطراب تعمیم‌یافته، جزو اختلالات اضطرابی رایج است، درمان‌های متنوع و موثری برای آن وجود دارد. درمان دارویی با ضداضطراب‌ها و ضدافسردگی‌ها مرسوم است. انواع درمان روان‌شناختی هم به‌دلیل تأثیر بلندمدتشان در نحوه‌ی پردازش و تفسیر اطلاعات، اغلب کمک‌کننده‌اند؛ مثل روش درمانی شناختی-رفتاری (CBT) که طی آن، فرد با تصاویر و افکار تهدیدآمیز مواجه می‌شود و فنون شناختی مقابله با آن‌ها را یاد می‌گیرد.

مطلب مرتبط: اختلال دوقطبی چیست؟ طبقه بندی، روش های تشخیص و درمان

• اختلال بازهراسی

اختلال وحشت‌زدگی در بسیاری از موارد -اما نه همیشه- با بازهراسی «agoraphobia» همراه است. اختلال بازهراسی، ترس از وضعیت‌هایی است که فرد در آن‌ها احساس ناامنی می‌کند یا نگران است که درصورت بروز وحشت‌زدگی در آن موقعیت‌ها، امکان فرار وجود نداشته‌باشد.

گرچه این دو اختلال اغلب همراهِ هم هستند اما خیلی‌ها اختلال وحشت‌زدگی را بدون بازهراسی تجربه می‌کنند و خیلی‌‎های دیگر هم دچار بازهراسی می‌شوند بدون آن‌که اختلال وحشت‌زدگی را تجربه کنند. افراد مبتلا به اختلال بازهراسی، از یک‌سری وضعیت و فعالیت، اجتناب می‌کنند؛

– وضعیت‌هایی که فرد مبتلا به بازهراسی از آن‌ها اجتناب می‌کند:

فروشگاه‌های بزرگ، وسایل نقلیه‌ی عمومی مثل اتوبوس و قطار و هواپیما، تونل، خیابان‌های عریض، آسانسور، پله‌برقی، تونل و مکان‌های عمومی مثل رستوران و تئاتر، تنها ماندن در خانه

– فعالیت‌هایی که فرد مبتلا به بازهراسی از آن‌ها اجتناب می‌کند:

«اجتناب احشایی» به پرهیز افراد مبتلا به بازهراسی از فعالیت‌هایی گفته می‌شود که علائم بدنی همراه آن‌ها، یادآور حمله‌ی وحشت‌زدگی است. مثلا ورزش کردن که با بالا بردن ضربان قلب و سرعت تنفس، فرد را به‌یاد حمله‌ی وحشت‌زدگی می‌اندازد.

سایر فعالیت‌هایی که فرد مبتلا به آگورافوبیا از آن‌ها دوری می‌کند، شامل این موارد می‌شود؛ دویدن روی پله، ایروبیک، رقصیدن، دوش گرفتن با در و پنجره‌ی بسته، رابطه‎ی جنسی و قدم زدن در هوای گرم.

جدول ملاک‌های تشخیصی اختلال بازهراسی براساس DSM-5

← درمان اختلال بازهراسی

درمان‌هایی که برای اختلال وحشت زدگی در متن فوق به آن‌ها اشاره کردیم، در درمان اختلال بازهراسی نیز به‌کار برده می‌شوند.

مطلب مرتبط: معرفی اختلال سوماتیک سمپتوم + علائم، روش های تشخیص و درمان

• اختلال هراس خاص

اختلال هراس خاص یا فوبیای خاص «specific phobias»، ترس نامعقول از یک شیء یا وضعیت خاص است که با خطر واقعی، تناسب ندارد و در کارکرد شخص اختلال ایجاد می‌کند. فرد مبتلا به اختلال هراس خاص، سعی می‌کند در موقعیت‌هایی که احتمال می‌دهد پاسخ هراس را تجربه کند، قرار نگیرد.

جدول ملاک‌های تشخیصی اختلال هراس خاص براساس DSM-5

← انواع هراس خاص

اختلال هراس خاص، شامل پنج نوع می‌شود؛

1. حیوان
2. محیط طبیعی (ارتفاع، طوفان، آب)
3. خون-تزریق-جراحت
4. وضعیتی (هواپیما، آسانسور، فضاهای بسته)
5. سایر انواع

اجتناب هراسناک از وضعیت‌هایی که ممکن است به خفگی، استفراغ یا ابتلا به بیماری منتهی شوند. در کودکان، شامل اجتناب از صداهای بلند و اشخاص ملبس می‌شود که ازطریق گریه، قشقرق یا چسبیدن ابراز می‌شود.

نکته‌ی مهمی که باید یادتان باشد این است که اکثر افراد مبتلا به اختلال هراس خاص، اغلب چند نوع هراس را با هم دارند. انواع هراس‌ها را با هم بررسی کنیم؛

• خون-تزریق-جراحت: این هراس، اغلب زمینه‌ی خانوادگی دارد. گفته می‌شود که افراد مبتلا، پاسخ عروقی واگی شدید به خون، جراحت و تزریق را به‌ارث می‌برند که باعث افت فشار خون و غش می‌شود.
• هراس وضعیتی: ترس از وسایل حمل‌ونقل عمومی و مکان‌های بسته و کوچک، جزو هراس وضعیتی هستند که در آن هم زمینه‌ی خانوادگی مشاهده می‌شود. نکته‌ی مهمی که اختلال هراس از نوع وضعیتی را از اختلال وحشت‌زدگی جدا می‌کند این است که فرد مبتلا به هراس، بیرون از وضعیت هراس‌انگیز، دچار حمله‌ی وحشت‌زدگی نمی‌شود اما افراد مبتلا به اختلال وحشت‌زدگی، هر زمانی ممکن است دچار حمله‌ی وحشت‌زدگی بی‌نشانه‌ی غیرمنتظره شوند.
• هراس از محیط طبیعی: ترس از محیط طبیعی مثل آب، طوفان و بلندی، درصورتی هراس نامیده می‌شود که تداوم داشته‌باشد و باعث اختلال در عملکرد بشود؛ مثلا فرد از سفر دریایی، اجتناب کند. اما اگر درحد ترس خفیف تا متوسط باشد، عادی است. به‌نظر می‌رسد زمینه‌ی ترس از این وضعیت‌ها، ژنتیکی باشد.
• حیوان‌هراسی: ترس در حیوان‌هراسی، با احساس چندش خفیف که ممکن است در اغلب افراد وجود داشته‌باشد، فرق دارد. ترس عادی، ناراحتی خفیفی ایجاد می‌کند که معمولا نادیده گرفته و فراموش می‌شود. اما ترس در این نوع اختلال هراس، باعث اخلال در عملکرد می‌شود. مثلا ممکن است فرد مجله نخواند چون می‌ترسد که تصویر حیوانی را که از آن هراس دارد، در مجله ببیند.

← علل و درمان اختلال فوبیای خاص

هراس‌ها معمولا شکل‌گیری پیچیده‌‎ای دارند اما درمانشان نسبتا مشخص و صریح است که شامل تمرین‌های ساختاردار و مواجهه‌ی تدریجی فرد با موضوع ترس، زیرنظر یک درمانگر، می‌شود. درمورد بعضی از انواع هراس ویژه مثل خون‌هراسی، جرح و تعدیل در مدارهای عصبی نواحی خاصی از مغز مثل بادامه و قشر کمربندی، تغییر پایداری در عملکرد فرد ایجاد می‎‌کند؛ این درمان‌‎ها، اصطلاحا مغز را سیم‌پیچی مجدد می‌کنند.

در ادامه، علائم دخیل در اختلال فوبیای خاص را می‌خوانید.

جدول علائم دخیل در اختلال هراس خاص

مطلب مرتبط: معرفی رویکرد مبتنی بر پذیرش و تعهد (act) به زبان ساده

• اختلال اضطراب جدایی

اختلال اضطراب جدایی، «separation anxiety disorder» که به‌اختصار «SAD» نامیده می‌شود، نگرانی غیرواقع‌بینانه و مستمر در کودکان است که می‌ترسند؛ در این نوع از اختلالات اضطرابی کودک یکی از انواع نگرانی‌هایی که در ادامه آمده‌است را تجربه می‌کند.

1) اتفاق بدی برای والدین (یا دیگر افراد مهم زندگی) بیفتد

2) اتفاق بدی برای خودشان بیفتد که درنتیجه‌ی آن از والدین جدا شوند (مثل گم شدن، دزدیده شدن، تصادف).

همه‌ی بچه‌ها تاحدودی اضطراب جدایی را تجربه می‌کنند که اغلب با بزرگ‌تر شدن، کاهش پیدا می‌کند. در اختلال اضطراب جدایی اما ترس با سن کودک تناسب ندارد و به‌صورت اختلال در عملکرد مثل اجتناب از مدرسه رفتن، خودش را نشان می‌دهد.

نکته‌ی مهمی که باید بدانید تمایز مدرسه‌هراسی از اختلال اضطراب جدایی است. در مدرسه‌هراسی، ترس معطوف به چیز خاصی در مدرسه است و کودک می‌تواند والدین را ترک کند اما در اختلال اضطراب جدایی، ترک کردن والدین است که کودک را مضطرب می‌کند.

← درمان اختلال اضطراب جدایی

برای درمان اختلال اضطراب جدایی، رفتارگرایان از درمان‌هایی همچون یادگیری مشاهده‌ای، شرطی سازی عامل (پاداش دادن، تقویت مثبت، تقویت منفی یا غرفه سازی) و حساسیت زدایی سیستماتیک استفاده می‌کنند. همچنین تلاش می‌کنند تا ذهنیت و طرز فکر افراد را با کمک گرفتن از CBT تغییر دهند.

• اختلال اضطراب اجتماعی

اختلال اضطراب اجتماعی، «social anxiety disorder» که به هراس اجتماعی هم معروف است، به ترس یا اضطراب شدید درمورد یک یا چند وضعیت اجتماعی یا عملکردی گفته می‌شود که با واکنش‌های فیزیکی مثل سرخ شدن، تعریق و لرزیدن همراه است.

اختلال اضطراب اجتماعی، با کم‌رویی شدید، متفاوت است و عملکرد فرد را مختل می‌کند. مثل ورزشکاری حرفه‌ای که به‌دلیل اختلال اضطراب اجتماعی، ورزش را کنار می‌گذارد یا هنرپیشه‌ای که به‌دلیل صحنه‌هراسی، از اجرا در صحنه‌ی تئاتر پرهیز می‌کند.

مبتلایان به «اضطراب عملکرد» که یک نوع فرعی از اختلال اضطراب اجتماعی است، با تعاملات اجتماعی مشکلی ندارند و فقط موقع انجام عمل خاصی درحضور دیگران، مضطرب می‌شود؛ مثل اضطراب سخنرانی، ترس از غذا خوردن در رستوران یا امضا کردن چک در حضور شاهدان. این افراد در موقعیت‌های خصوصی، در انجام این رفتارها (حرف زدن، غذا خوردن، نوشتن) مشکلی ندارند و رفتارشان فقط وقتی درمعرض تماشای دیگران هستند، مختل می‌شود.  

جدول ملاک‌های تشخیصی اختلال اضطراب اجتماعی براساس DSM-5

← علل و درمان اختلال اضطراب اجتماعی

برای اختلال اضطراب اجتماعی، درمان شناختی معمولا موثر است. درمان خانوادگی هم درصورتی‌که والدین کودک، مبتلا به اختلال اضطرابی باشند، مفید به‌نظر می‌رسد. درمان دارویی با داروهای بازدارنده‌ی بازجذب سروتونین انتخابی، یکی دیگر از مداخلات درمانی برای اضطراب اجتماعی است. در ادامه، علل دخیل در این اختلال را می‌خوانید.

جدول علائم دخیل در اختلال اضطراب اجتماعی

مطلب مرتبط:مکانیسم های دفاعی رایج در روانشناسی + مثال

• اختلال لالی انتخابی

  
  

اختلال لالی انتخابی، «selective mutism» که با عنوان‌های دیگری مثل گنگی انتخابی، سکوت گزینشی، سکوت انتخابی و خاموشی گزینشی هم ترجمه شده، یکی از اختلالات اضطرابی است. لالی انتخابی، از اختلالات نادر دوران کودکی است که با حرف نزدن در یک یا چند موقعیتی که در آن‌ها از کودک انتظار حرف زدن می‌رود، شناخته می‌شود.

کودک به‌خاطر ندانستن کلمه‌ها یا مشکلات فیزیکی نیست که حرف نمی‌زند. حرف نزدنِ او، کاملا انتخابی است؛ یعنی مثلا در خانه حرف می‌زند اما در مدرسه، نه. برای تشخیص اختلال گنگی انتخابی، کودک باید بیش از یک ماه حرف زند و حرف نزدنش به ماه اول مدرسه محدود نشود.

← علل و درمان لالی انتخابی

دلیل ابتلا به اختلال لالی انتخابی، هنوز کاملا مشخص نیست اما احتمالا والدینی که مداخله‌ی بیش‌ازحد دارند و به‌جای کودک حرف می‌زنند، این اختلال را در فرزندشان پرورش می‌دهند. برای درمان خموشی گنگی انتخابی، از اصول درمان شناختی-رفتاری استفاده می‌شود منتها با تأکید بیشتر روی حرف زدن.

روش‌هایی مثل دراختیار گذاشتن فرصت‌های هدایت‌شده برای آشنایی با افراد جدید، بازی‌های اجتماعی و شرکت در پروژه‌های خلاقانه‌ی گروهی، می‌تواند در تشویق مشارکت کلامی موثر باشد. ترکیب مواجهه‌ی تدریجی با موقعیت حرف زدن و استفاده از فنون نظام پاداش رفتاری، اغلب راهبرد درمانی مفیدی است.

سخن پایانی

تعریف و طبقه‌بندی اختلالات اضطرابی در منابع دانشگاهی مختلف، ممکن است قدری متفاوت باشد. بنابراین بهتر است برای مطالعه‌ی اختلالات، به‌قصد امتحانات کلاسی یا شرکت در آزمون ارشد روانشناسی، از منبع معرفی‌شده‌ی استادتان استفاده کنید. توضیحات مقالات ما در بحث اختلالات اضطرابی که به یک یا چند منبع مشخص استناد می‌کند، می‌تواند به‌عنوان مرجع مکمل برایتان مفید باشد.

منابع

آسیب شناسی روانی بارلو، ترجمه‌ی «فیروزبخت»، انتشارات موسسه‌ی خدمات فرهنگی رسا

آسیب شناسی روانی گنجی، جلد اول، انتشارات ساوالان