رشته های بین المللی روانشناسی که در ایران وجود ندارند!

روانشناسی در هر حوزه‌ای حرفی برای گفتن دارد. روانشناسی، درحال گسترش به جنبه‌های خیلی بیشتری از زندگی است و روزبه‌روز، ابعاد متنوع‌تری را پوشش می‌دهد. در مقالۀ حاضر، نگاهی داریم به رشته‌ های بین المللی روانشناسی نوظهور در دنیا که فعلا در سیستم دانشگاهی ایران وجود ندارند یا حوزۀ فعالیتشان محدود است و با بازار کار این رشته‌های آشنا می‌شویم. 

روانشناسی در دنیا، علم واحدی است که ازطریق مطالعۀ علمی رفتار و فرایندهای روانی، به شناخت انسان، تغییر نگرش‌ها و رفتارهای ناکارآمد او و همچنین تشخیص و درمان اختلالات روانشناختی می‌پردازد.

فرقی ندارد کجای جهان باشید؛ در هرکدام از رشته های بین المللی روانشناسی، یک روانشناس براساس دانش و تجربه‌اش به شما کمک می‌کند چالش‌ها، سوالات و دوراهی‌هایی را که در هر حوزۀ زندگی با آن‌ها مواجه می‌شوید، مدیریت کنید.

مثلا یک روانشناس تربیتی، در برنامه‌ریزی درسی و مشکلات یادگیری، تخصص دارد. روانشناس بالینی خانواده، برای حل مشکلات بین زوجین و تعارض‌های خانوادگی تلاش می‌کند. روانشناس صنعتی، کارش مشورت دادن به افرادی است که می‌خواهند شغلی مناسب شخصیت و استعدادهایشان پیدا کنند یا در حرفۀ فعالیتشان، عملکرد کارآمدتری داشته‌باشند.

اما دامنۀ کاربرد علم روانشناسی فقط به شاخه‌های نام‌آشنایی که اسمشان کمابیش به گوش همه‌مان خورده‌است، محدود نمی‌شود.

1. روانشناسی اقلیم

وقتی از رابطۀ بین انسان و محیط‌زیستش حرف می‌زنیم، همۀ فکرها می‌رود سمت راهکارهایی برای متوقف کردن گرمایش جهانی، تلاش برای محافظت از گونه‌های گیاهی و جانوری درمعرض انقراض، توجه به حفظ منابع آب و چیزهایی مانند این‌ها. اما رابطۀ انسان و محیط تنها به همین بُعد محدود نمی‌شود.

روانشناسان اقلیم (یا محیط) می‌گویند تأثیر رفتار انسان بر جهان (و برعکس)، موضوع مهمی است که به پژوهش، تحقیق و مطالعه نیاز دارد. در میان رشته های بین المللی روانشناسی می‌توان گفت که روانشناسی اقلیم یکی از جذاب‌ترین هاست.  

روانشناسی اقلیم برای فهمیدن این رابطۀ متقابل، واکنش‌های مختلف انسان به مخاطرات طبیعی و تکنولوژیکی را مطالعه می‌کند؛ تأثیر محیط‌های گوناگون شامل مناطق شهری و حتی محیط‌های سربسته‌ای مثل خانه و اداره را بر احساسات مختلف انسان مانند تنهایی و استرس، بررسی می‌کند و دنبال پیدا کردن جواب سوالاتی است که در حوزه‌های دیگر مغفول مانده‌اند.

مثلا آیا شما تا حالا به این موضوع فکر کرده‌اید که خلق‌وخویتان چطور با تابش خورشید، تغییر می‌کند؟ تا حالا فکر کرده‌اید چرا بعضی از افراد خیلی به بازیافت کردن متعهدند و بعضی‌های دیگر بی‌توجه به جنس زباله‌شان آن را توی سطل می‌اندازند؟ یا هیچ‌وقت فکر کرده‌اید رنگ‌هایی که در محیط وجود دارند، چطور شما را تحت‌تأثیر قرار می‌دهند؟

روانشناسان اقلیم، برای فهمیدن تأثیر و تأثر متقابل انسان و محیط، چنین سوالاتی مطرح می‌کنند و برای پاسخ دادن به آن‌ها دست به آزمایش و پژوهش می‌زنند. 

مطالب مرتبط: کدام گرایش روانشناسی برای من بهتر است؟

بازار کار روانشناسی اقلیم

با افزایش آگاهی مردم نسبت به محیط‌زیست، روانشناسان اقلیم، نقش بیشتری در بازار کار ایفا می‌کنند. امروزه در دنیا، سازمان‌های دولتی و غیرانتفاعی زیادی وجود دارند که متخصصان روانشناسی محیط‌‌زیست را استخدام می‌کنند تا در طراحی محیط‌های مختلف، برنامه‌ریزی‌های شهری و تعیین و اجرای دستورالعمل‌های بهداشت محیط به آن‌ها مشاوره بدهند.

وقتی حدود 50سال پیش، این رشته به‌عنوان زیرشاخۀ روانشناسی ایجاد شد، تمام تمرکزش به چگونگی تعامل انسان و محیط در فضاهای کوچک محدود می‌شد اما روانشناسی اقلیم حالا در سیاست‌گذاری‌های کلان هم وارد شده‌است تا تصمیم‌گیرهای محیط‌‌زیستی هوشمندانه را ترویج و به این‌ترتیب جهان را برای نسل‌های آینده حفظ کند.

فارغ‌التحصیلان روانشناسی اقلیم، محیط کاری ثابت و مشخصی ندارند. آن‌‎ها بنا به حوزۀ مورد فعالیتشان ممکن است به پارک‌ها سر بزنند، در باغ‌وحش‌ها مشغول‌به‌کار شوند، محیط‌های اداری را بررسی کنند و به هرجای دیگری وارد شوند که رابطۀ انسان و محیط در آن موضوعیت دارد. هدف نهایی این رشته، رابطۀ پایدار انسان با محیط‌زیست است.

روانشناسی اقلیم، جزو شاخه‌های بین‌رشته‌ای است که مباحث مشترکی با معماری، جغرافیا و منابع طبیعی دارد و معمولا در مقطع تحصیلات تکمیلی ارائه می‌شود یا دانشجویان علاقه‌مند، شخصا در حوزۀ مطالعاتی‌شان این گرایش را وارد می‌کنند؛ مثلا پایان‌نامه‌شان را -صرف‌نظر از گرایش روانشناسی که در آن درس می‌خوانند- در حوزه‎ی محیط‌زیست می‌نویسند و با تکیه بر مطالعات شخصیشان، شغل مرتبطی پیدا می‌کنند.

2. روانشناسی ورزشی 

ما، ورزشکاران را به‌دلیل ویژگی‌های فیزیکی خارق‌العاده‌شان تحسین می‌کنیم و از توانایی آن‌ها در فراتر رفتن از محدودیت‌های بدنی انسان، شگفت‌زده می‌شویم. غیر از افرادی که به‌طور حرفه‌ای یا آماتور ورزش می‌کنند، کسان دیگری هم هستند که بنا به شغلشان، مهارت‌های بدنی فوق‌العاده‌ای دارند؛ مثل آتش‌نشان‌ها، افسران پلیس و هنرمندان شاخه‌های نمایشی که معمولا قابلیت‌هایشان، همه را به تعجب وامی‌دارد.

آیا این افراد با قدرت بدنی بالا به‌دنیا آمده‌اند؟ استقامت بدنی و سرسختی ذهنی که باعث تعجب و تحسین ما می‌شود، ریشۀ ژنتیکی دارد؟

جواب دادن به این سوالات، در تخصص یکی دیگر از رشته های بین المللی روانشناسی یعنی روانشناسی ورزشی است. رشته‌ای که ازطریق به‌کارگیری اصول روانشناختی، می‌تواند رسیدن به نقطۀ اوج عملکرد ورزشی و مهارت‌های بدنی را در افراد تسهیل و به آن‌ها کمک کند که توانایی بدنیشان را بالا ببرند.

اما این، تنها حوزۀ فعالیت روانشناسی ورزشی نیست. متخصصان این رشته، به ورزشکاران کمک می‌کنند بر مشکلاتی که مانع عملکرد آن‌ها می‌شوند، غلبه کنند. همچنین ورزشکارانی که تجربیات آسیب‌زا داشته‌اند، مانند تجربۀ سقوط در اسکی‌بازان، می‌توانند زیرنظر یک روانشناس ورزشی از اتفاقات ناگوار تجربه‌شده گذر کنند و به فعالیت حرفه‌ای برگردند.

ارتباط موثر با سایر هم‌تیمی‌ها، مهارت در پذیرش انتقادات مربی و کنار آمدن با رویدادهای ناگزیری مثل عمل‌های درمانی که برای ورزشکاران حرفه‌ای زیاد رخ می‌دهد، سایر کمک‌هایی است که ازعهدۀ روانشناسان سلامت برمی‌آید.

پشت آن لحظات به‌یادماندنی ورزشی مثل صحنۀ گل زدن در یک رقابت حساس، غیر از مهارت و توانمندی ورزشکار، تلاش‌های روانشناس ورزشی هم وجود دارد.

فوتبالیستی که می‌تواند در اوج استرس و وسط هیاهوی تماشاچی‌ها تمرکزش را حفظ و توپ را دقیقا توی دروازه شوت کند، از علم روانشناسی ورزش استفاده کرده‌‌است.

مطالب مرتبط: هرآنچه باید درباره بازار کار روانشناسی بدانید!

بازار کار روانشناسی ورزشی

تیم‌های ورزشی بزرگ، به‌ویژه در فوتبال، معمولا یک روانشناس ورزشی کنار خودشان دارند. حل تعارضات بین اعضای تیم در اتاق رختکن، مدیریت اضطراب پیش از مسابقه، پرورش الگوهای فکری کارآمد و آموزش سبک‌های مقابله‌ای موثر به اعضای تیم، ازجمله فعالیت‌های روانشناسان ورزشی است.

روانشناسی ورزشی، به‌طور کلی سه شاخه‌ می‌شود؛

• روانشناسی ورزشی کاربردی (آموزش مهارت‌های تقویت عملکرد ورزشی مانند هدف‌گذاری و تصویرسازی)
• روانشناسی ورزشی بالینی (ترکیب راهبردهای تمرین ذهنی با روان‌درمانی برای کمک به مراجعان با مشکلات سلامت روان)
• روانشناسی ورزشی آکادمیک (تدریس در دانشگاه‌ها و تحقیق و پژوهش).

در رشتۀ روانشناسی ورزشی، واحدهای درسی مثل حرکت‌شناسی، فیزیولوژی، پزشکی ورزشی و فنون تجارت و بازاریابی آموخته می‌شود. روانشناسی ورزشی در میان رشته های بین المللی روانشناسی در سال‌های اخیر، محبوبیت بیشتری پیدا کرده‌است و درآمد زیادی هم دارد.

در ایران، رشتۀ روانشناسی ورزشی، زیرمجموعۀ علوم روانشناسی قرار ندارد و جزو گرایش‌های مقطع ارشد در رشتۀ تربیت بدنی و علوم ورزشی است.

3. روانشناسی قانونی

روانشناسان قانونی را در فیلم‌ها و سریال‌ها دیده‌اید؛ کسانی که از علم روانشناسی در سیستم‌های قضایی استفاده می‎کنند و در هر حوزه‌ای، از تصمیم‌گیری دربارۀ حضانت کودکان تا تأیید صلاحیت متهمان در محاکمه، نقش مهمی ایفا می‌کنند.

روانشناسان قانونی، در انتخاب افسران پلیس و درمان مشکلات کهنه‌سربازانِ برگشته از جنگ هم کمک می‌کنند.

حوزۀ فعالیت روانشناسی قانونی در مقایسه با سایر رشته های بین المللی روانشناسی، خیلی متنوع و گسترده است و به مواردی که برشمردیم، محدود نمی‌شود.

برای مثال روانشناسان قانونی می‌توانند کسی را که در جریان یک دعوا مجروح شده، ارزیابی کنند و در دادگاه در این‌باره شهادت بدهند که آیا زندگی این شخص تحت‌تأثیر جراحاتش قرار گرفته‌است یا خیر.

کار کردن روی موارد کودک‌آزاری، تعیین سلامت عقل متهمان و اظهارنظر دربارۀ این‌که آیا مجرم حین ارتکاب جرم درکی از درستی و غلطی رفتارش داشته یا نه، از دیگر وظایف روانشناسان قانونی است. ارزیابی تهدید، از حوزه‌های جدید و جالب این رشته است که پیش‌بینی می‌کند چه کسانی ممکن است درمعرض ارتکاب اعمال خشونت‌آمیز باشند.

مطالب مرتبط: تفاوت روانشناسی بالینی و عمومی چیست؟

بازار کار روانشناسی قانونی

روانشناسان قانونی امکان فعالیت در حوزه‌های زیر را دارند:

• زندان‌ها
• مراکز توانبخشی
• ادارات پلیس
• دادگاه‌ها
• شرکت‌های حقوقی
• مدارس
• سازمان‌های دولتی
• مراکز خصوصی

آن‌ها غیر از آن‌که به مَراجع قانونی در تشخیص جنبه‌های روانشناختی جرم و جنایت کمک می‌کنند، با بررسی و مطالعۀ رفتارهای مجرمانه، به تقویت مبانی تئوری روانشناسی قانونی هم می‌پردازند.

آن‌ها صحنه‌های جرم را بررسی می‌کنند و با مجرمان، خانواده‌های آن‌ها و قربانیانشان مصاحبه می‌کنند تا بتوانند زمینه‌های روانشناسانۀ بروز جنایت‌ را کشف کنند.

روانشناسان قانونی، حکم صادر نمی‌کنند اما نظر آن‌ها می‌تواند بر حکم دادگاه تأثیر مستقیم بگذارد. آن‌ها همچنین ممکن است برای درمان زندانیان مبتلا به سوء‌مصرف مواد در زندان‌ها به‌کار گرفته شوند.

روانشناسی قانونی در موقعیت‌های سختی که عملا کاری از سایر متخصصان برنمی‌آید، گره‌گشاست، ازجمله پرونده‌های مشکوک به سوء‌استفاده در کودکان زیر سن قانونی؛ با توجه به این‌که برای این کودکان، بیان دقیق تجربه‌شان کار دشواری است، روانشناسان قانونی می‌‎توانند آن‌ها را برای شهادت در دادگاه آماده کنند.

4. روانشناسی مهندسی

همۀ ما در اولین برخورد با یک دستگاه جدید، اضطراب خفیفی را تجربه کرده‌ایم؛ «آیا این وسیله همان‌طور که به من آن نیاز دارم و توقعش می‎رود، کار خواهدکرد؟» روانشناسان مهندسی، تلاش می‎کنند تعامل بین انسان و اشیا را راحت‌تر، کمترخسته‌کننده و ایمن‌تر کنند اما حوزۀ کاری آن‌ها فراتر از ابزارهای روزمره است.

علم روانشناسی در بهبود وسایل حیاتی مثل تجهیزات پزشکی و سیستم‌های کامپیوتری خطوط هوایی هم کاربرد دارد. متخصصان روانشناسی مهندسی با شناختی که از انسان دارند، در طراحی محصولات، سیستم‌ها و دستگاه‌ها به تولیدکنندگان مشاوره می‌‎دهند.

روانشناسی مهندسی یکی از رشته های بین المللی روانشناسی است که نفع دوطرفه دارد. هم مصرف‌کنندگان می‌توانند کاربری آسان‌تر و موثرتری را تجربه کنند و هم صاحبان کسب‌وکار از هزینه‌های هنگفت تولید مجدد و ایجاد تغییر در دستگاه‌ها، معاف می‌شوند. ازطرفی، احتمال آسیب و تصادف هم کم می‌شود.

مطالب مرتبط: روانشناسی عمومی بهتر است یا تربیتی؟

بازار کار روانشناسی مهندسی

سازمان‌های دولتی، کسب‌وکارهای کوچک و صنایع، روانشناسان شاخۀ مهندسی را استخدام می‌کنند تا از دانش آن‌ها برای مطالعۀ نحوۀ رفتار مخاطبان در استفاده از محصولات تولیدی‌شان استفاده کنند؛ از ساخت دربازکن‌های بهتر تا تولید ماشین‌های ایمن‌‎تر!

فناوری (تولید تلفن‌های هوشمند کارآتر)، سیستم‌های انرژی، مخابرات، حمل‌ونقل (ناوبری موثرتر و مدیریت مشکلات ترافیکی) و تجهیزات نظامی، از حوزه‌هایی است که علم روانشناسی مهندسی در آن‌ها به‌کار می‌آید.

5. روانشناسی فرهنگی

ویژگی‌های رفتاری که از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شوند، سنت‌هایی مثل جشن‎های ملی و مذهبی و تأثیری که بر اعضای جامعه می‌گذارند، ارزش‌ها و باورهای آموخته‌شده که درطول زمان ثابت می‌مانند، از حوزه‌های موردعلاقۀ روانشناسی فرهنگی است.

هدف از این شاخۀ روانشناسی، شناسایی رفتارهای مشابه و متفاوت در فرهنگ‌های مختلف و چگونگی تعامل این فرهنگ‌ها با یکدیگر است تا تفاهم بین جوامع و فرهنگ‌ها را افزایش بدهند و ویژگی‌هایی مثل تحمل، درک، همدلی و پذیرش تفاوت‌ها را در افراد تقویت کنند.

بازار کار روانشناسی فرهنگی

تلاش روانشناسان این حوزه برای درک چگونگی تأثیرگذاری فرهنگ بر تفکر و رفتار انسان، علاوه‌بر آن‌که به کاهش تعارضات بین‌فرهنگی کمک می‌کند، در درمان روانشناختی هم نقش مهمی دارد.

افرادی که درنتیجۀ مسائل اجتماعی و فرهنگی به یکی از انواع اختلالات روانشناختی، مثل افسردگی، اضطراب، فوبیا و… مبتلا می‌شوند، به‌کمک روانشناسان فرهنگی می‌توانند با مسئلۀ پیش‌آمده، مواجه بشوند.

روانشناسان فرهنگی در موسسات تحقیقاتی، دانشگاه‌ها، سازمان‌ها و صنایع چندملیتی، آژانس‌های خدمات اجتماعی و مراکز بهداشت روان کار می‌کنند.

در میان سایر رشته های بین المللی روانشناسی، یک روانشناس ‌فرهنگی باید در برقراری ارتباط با افراد از فرهنگ‌های مختلف توانمندتر باشد و بتواند درمقابل افرادی که فرهنگ متفاوتی با او دارند، همدلی و پذیرش بیشتری نشان بدهد

مطالب مرتبط: پسادکتری چیست؟

6. روانشناسی شخصیت

در لیست رشته‌های بین المللی روانشناسی که در ایران نیستند، وجود اسم روانشناسی شخصیت احتمالا عجیب است. چون این رشته، مدت کوتاهی است در دانشگاه‌های ایران وارد شده اما خب نوع مواجهه با آن و بازار کارش باعث شد که در این لیست، قرارش بدهیم.

روانشناسی شخصیت در ایران در مقطع کارشناسی‌ارشد ارائه می‌شود اما پذیرش دانشگاهی محدودی دارد و (در زمان نوشته شدن این مقاله) در هیچ دانشگاه دولتی، دانشجو نمی‌پذیرد. به‌علاوه، این رشته در ایران، موقعیت شغلی تعریف‌شده و مشخصی هم ندارد و فارغ‌التحصیلانش اغلب به همان حوزه‌های فعالیتی می‌پردازند که دانش‌آموختگان سایر رشته‌های روانشناسی.

اما آن‌چه به‌عنوان روانشناسی شخصیت در دنیا شناخته می‌شود، رشته‌ای است که بر استفاده از آزمون‌های روانشناختی برای تشخیص انواع اختلالات شخصیت، تمرکز دارد. فارغ‌التحصیلان این رشته، مشخصا با مراجعانی کار می‌کنند که به یکی از اختلالات شخصیتی مثل اختلال پارانویید، ضداجتماعی، خودشیفته، مرزی و… مبتلا هستند.

بازار کار روانشناسی شخصیت

روانشناسان شخصیت علاوه‌بر آن‌که به تشخیص و درمان اختلالات شخصیت می‌پردازند، با تجزیه و تحلیل رفتارهای گروهی و فردی، به توسعۀ نظریات شخصیت کمک کنند و حتی در بازاریابی کسب‌وکارهایی که برای گروه هدف مشخصی طراحی شده‌اند، نقش مهمی ایفا کنند.

سخن پایانی

در مقالۀ فوق که توسط تیم تحریریه روان آموز گردآوری شده است، رشته های بین المللی روانشناسی که از محبوبیت بالایی در سایر کشورها برخوردار هستند را معرفی کردیم.

امید است در آینده‌ای نه چندان دور امکان تحصیل در رشته‌های نام برده شده در ایران نیز فراهم شود تا بتوانیم گامی بزرگ در راستای انبساط دانش و اطلاعات در علم روانشناسی برداریم.

منابع

www.apa.org

www.psychologydegreeguide.org

www.psychologyschoolguide.net