درمانگر خوب چه ویژگی هایی دارد؟

«اگر برم پیش روانشناس و نتیجه‌ای که می‌خوام، نگیرم چی؟»، «اگر حالم بدتر بشه، چی؟»، «از کجا بفهمم درمانگر خوبی انتخاب می‌کنم یا نه؟» برای کسی که برای اولین‌بار قرار است به روان‌درمانگر مراجعه کند حتماً این سوالات پیش آمده‌است. معمولاً این طور وقت‌ها اطرافیان و دوستانتان برای انتخاب روان‌درمانگر به شما راهکارهایی معرفی کنند که ممکن است شما را به اشتباه بیندازد. به همین خاطر ما در این مقاله تمام آنچه را که باید از انتخاب یک روان‌درمانگر خوب بدانید، برایتان گفته‌ایم. یادتان باشد فهمیدن بخشی از پاسخ سوال «چه کسی روان‌درمانگر خوبی است؟» به قبل از پروسه‌ی درمان و بخشِ دومش پس از گذشت یک یا دو جلسه از درمان اتفاق می‌افتد.‌

مهم ترین ویژگی های درمانگر خوب

از ویژگی های درمانگر خوب می توان به تجربه و سواد علمی روان‌درمانگر اشاره کرد که قبل از رفتن به اتاق درمان، باید توسط مراجع و بادقت بررسی شود.

1- داشتن تحصیلات و مدرک مرتبط

تحصیلات روان‌درمانگر اصل بسیار مهمی است. برخی درمانگران در بخش رزومۀ خود تنها به نوشتن تیترهای کلی مثل دکترای روانشناسی یا ارشد عمومی اکتفا می‌کنند.

اما صرف دانستن مقطع تحصیلی گذرانده‌شده مهم نیست. دراختیار قرار دادن اطلاعات دقیق در رزومه نشانۀ صداقت درمانگر است و شما را در انتخاب بهتر درمانگر موردنظرتان یاری می‌دهد. حتماً از صحت تخصص درمانگر خود مطمئن شوید.

2- داشتن تجربه کافی

حالا که صلاحیت علمی را بررسی کردید، نوبت بررسیِ تجربۀ درمانگر است که مهم ترین ویژگی یک روان درمانگر خوب محسوب می‌شود. کسب مهارت بیشتر نیازمند تجربه است. داشتن تجربۀ بیشتر به روانشناس کمک می‌کند تا روند درمان مراجع را بهتر و باسرعت بیشتری پیش ببرد.

برای فهمیدن میزان تجربه باید به سراغ رزومه بروید. مانند بررسی صلاحیت علمی حواستان باشد صرفاً به اطلاعات کلی بسنده نکنید. مثلاً اگر فردی نوشته‌است که شش سال تجربۀ درمان‌گری دارد، مهم است که بدانید در کدام حیطه و کجا فعالیت داشته‌است.

3- رازداری و تعهد دروانگر

برای کار در هر حوزه‌ای داشتن خصوصیات اخلاقی و ویژگی‌های شخصیتی متناسب با آن حرفه، ضروری است. روان‌درمانگری هم مثل سایر مشاغل، ویژگی‌های خاص خود را می‌طلبد. یکی از مهم‌ترین ویژگی های یک درمانگر خوب رازداری و تعهد نسبت به صحبت‌های گفته‌شده در اتاق درمان است.

یعنی درمانگر شما اطلاعاتی را که راجع‌به خودتان دراختیارش می‌گذارید، فاش نکند و با کسی درمیان نگذارد. عدم رازداری به درمان‌جو احساس ناامنی و بی‌اعتمادی می‌دهد.

در ادامه به مواردی که در پروسۀ درمان باید از آن‌ها اجتناب شود، اشاره می‌کنیم.

مطالب مرتبط: از حقوق مراجعین در اتاق درمان چه می‌دانید؟

4- هنر گوش دادن فعال

بسیاری از افراد به این دلیل به‌دنبال درمان می‌روند که می‌خواهند احساس کنند کسی آن‌ها را می‌بیند، می‌شنود و درک می‌کند. درمانگر خوب، یک شنوندۀ فعال (Active Listener) است. این مهارت صرفاً به معنای سکوت کردن و شنیدن کلمات نیست، بلکه یک فرایند چندوجهی است که شامل موارد زیر می‌شود:

• توجه کامل: درمانگر با تمام حواس خود به مراجع توجه می‌کند، که این شامل مشاهدۀ زبان بدن، تماس چشمی و سایر نشانه‌های غیرکلامی نیز می‌شود.
• بازتاب و خلاصه‌سازی: درمانگر به‌طور متناوب آنچه را که از مراجع شنیده است، بازتاب می‌دهد یا خلاصه می‌کند تا هم نشان دهد که با دقت گوش می‌دهد و هم از درک صحیح گفته‌های مراجع اطمینان حاصل کند.
• پرهیز از قطع کلام و نتیجه‌گیری شتاب‌زده: به مراجع اجازه می‌دهد تا آزادانه و بدون وقفه صحبت کند و از ارائۀ راه‌حل یا نظر، پیش از آنکه مراجع درخواست کند، خودداری می‌نماید.

5- حفظ مرزها: درمانگر شما دوست شما نیست

رابطۀ درمانی یک رابطۀ حرفه‌ای و هدفمند است که منحصراً بر بهزیستی و اهداف مراجع متمرکز است. بر‌خلاف دوستی که رابطه‌ای متقابل است، در درمان تمام توجه و تمرکز بر روی مراجع قرار دارد. ایجاد روابط دوگانه (multiple relationships)، مانند تبدیل شدن به دوست، شریک تجاری یا ورود به روابط عاطفی با مراجع، یک تخلف اخلاقی جدی محسوب می‌شود.

چنین روابطی بی‌طرفی، عینیت و اثربخشی درمانگر را به‌شدت به خطر می‌اندازند و پتانسیل بالایی برای آسیب رساندن به مراجع دارند. مرزهای حرفه‌ای روشن، مانند رعایت زمان جلسات، مدیریت تماس‌های خارج از جلسه، و شفافیت در مورد نقش‌ها، چهارچوبی امن و قابل پیش‌بینی ایجاد می‌کنند که برای موفقیت درمان ضروری است.

5- تمرکز تزلزل ناپذیر: حضور کامل در لحظه با ذهن‌آگاهی

یکی از چالش‌های بزرگ در اتاق درمان، حفظ تمرکز کامل و جلوگیری از پرت‌شدن حواس است. ذهن درمانگر ممکن است درگیر تحلیل گفته‌های مراجع، فکر کردن به سؤال بعدی یا حتی مسائل شخصی شود. تحقیقات نشان می‌دهد که تمرین ذهن‌آگاهی (Mindfulness) یک متا‌مهارت کلیدی برای درمانگران است که به آن‌ها کمک می‌کند تا «حضور درمانی» (therapeutic presence) خود را تقویت کنند.

ذهن‌آگاهی به درمانگر می‌آموزد که افکار و هیجانات مزاحم خود را مشاهده کرده و بدون قضاوت از آن‌ها عبور کند. این کار ظرفیت ذهنی او را برای تمرکز کامل بر مراجع آزاد می‌سازد. یک درمانگر متمرکز و حاضر در لحظه، قادر است نکات ظریف‌تری را در کلام و رفتار مراجع تشخیص دهد، به‌شکل عمیق‌تری با او ارتباط برقرار کند و با آرامش و پذیرش بیشتری به داستان او گوش سپارد. این حضور کامل، کیفیت همدلی و اصالت را به شدت ارتقا می‌دهد و پایه‌ای برای یک درمان مؤثر فراهم می‌کند.

6- مدیریت زمان و در دسترس بودن: تعهد به چهارچوب درمانی

یک درمانگر خوب به زمان، هم به‌عنوان یک ابزار درمانی و هم به‌عنوان یک مرز حرفه‌ای، احترام می‌گذارد. مدیریت زمان مؤثر شامل شروع و پایان به موقع جلسات است که نشان‌دهندۀ احترام به مراجع و ایجاد یک ساختار قابل پیش‌بینی و امن است. همچنین، سرعت و ریتم جلسه (pacing) باید متناسب با نیازهای مراجع تنظیم شود. در دسترس بودن ((Availability درمانگر نیز باید در چهارچوبی مشخص و از پیش تعیین‌شده باشد.

یک درمانگر حرفه‌ای، مرزهای روشنی برای ارتباط خارج از ساعات کاری تعیین می‌کند و انتظارات مراجع را در این زمینه از همان ابتدا مدیریت می‌نماید تا از محو شدن مرزهای درمانی جلوگیری شود. این ساختارمندی، به حفظ چهارچوب درمانی و جلوگیری از وابستگی‌های ناسالم کمک می‌کند.

7- انگیزۀ فراتر از درآمد: درمانگر خوب صرفاً به دنبال درآمدزایی نیست

اگرچه روان‌درمانی یک حرفه است و درمانگران برای خدمات خود هزینه دریافت می‌کنند، اما انگیزۀ اصلی یک درمانگر خوب نباید صرفاً کسب درآمد باشد. اصول اخلاقی حرفه‌ای تأکید دارند که رفاه و منافع مراجع همیشه در اولویت قرار دارد .این به معنای شفافیت کامل در مورد هزینه‌ها، پرهیز از هرگونه رابطۀ مالی دوگانه، مانند قرض‌دادن یا قرض گرفتن پول و عدم طولانی کردن غیرضروری فرایند درمان برای منافع مالی است.

یک درمانگر اخلاق‌مدار، به‌دنبال توانمندسازی مراجع برای رسیدن به استقلال است، نه حفظ او در چرخۀ درمان. برخی از درمانگران با ارائۀ خدمات داوطلبانه یا با هزینۀ کاهش‌یافته (pro bono) به افراد کم‌درآمد، تعهد خود را به ارزش‌های انسانی این حرفه نشان می‌دهند.

8- یادگیری مادام‌العمر: درمانگر همیشه یک دانشجوست

حوزه روانشناسی و روان‌درمانی به سرعت در‌حال تحول است و تحقیقات جدید به‌طور مداوم درک ما از ذهن و بهترین روش‌های درمانی را تغییر می‌دهند. یک درمانگر خوب می‌داند که یادگیری او با دریافت مدرک به پایان نرسیده است. کدهای اخلاقی سازمان‌های حرفه‌ای، درمانگران را ملزم به مشارکت در آموزش مداوم (continuing education) برای حفظ و توسعۀ صلاحیت‌های حرفه‌ای خود می‌کنند.

این تعهد به یادگیری مادام‌العمر تضمین می‌کند که درمانگر از جدیدترین یافته‌های علمی، رویکردهای درمانی نوین و ملاحظات اخلاقی به‌روز آگاه است و می‌تواند بهترین و مؤثرترین خدمات ممکن را به مراجعان خود ارائه دهد.

9- درمانگر خوب، خود یک درمانگر دارد

کار درمانی از نظر عاطفی بسیار طاقت‌فرساست. گوش سپردن به داستان‌های دردناک و همراهی با رنج دیگران، می‌تواند منجر به استرس و فرسودگی شغلی شود. به همین دلیل، خودمراقبتی برای یک درمانگر نه یک امر تجملی، بلکه یک الزام حرفه‌ای و اخلاقی است. این شامل فعالیت‌هایی مانند مدیریت استرس، ورزش، تغذیه سالم و حفظ تعادل بین کار و زندگی شخصی می‌شود.

بسیاری از درمانگران مؤثر، خود نیز به‌طور منظم در جلسات روان‌درمانی شخصی یا سوپرویژن (نظارت بالینی) شرکت می‌کنند. این کار به آن‌ها کمک می‌کند تا به مسائل شخصی حل‌نشده، نقاط کور و واکنش‌های هیجانی ناخودآگاه خود به مراجعان رسیدگی کنند.

بنابراین، داشتن یک درمانگر برای درمانگر، نشانۀ ضعف نیست، بلکه گواهی بر تعهد او به سلامت روان خود و ارائۀ درمانی ایمن و مؤثر به دیگران است.

مطالب مرتبط: ضرورت درمان شدن درمانگر پیش از شروع به کار

نباید‌های اتاق درمان

پس از بررسی کردن موارد فوق، رفتار درمانگر در جلسۀ درمان است که می‌تواند به شما بگوید شخص درستی را برای کمک گرفتن انتخاب کرده‌اید یا خیر. در این بخش از رفتارهایی که نباید در اتاق درمان اتفاق بیفتد سخن می‌گوییم که یک درمانگر خوب، قبل از شروع روال درمان، باید از اهمیت نکات زیر آگاه باشد.

• القای احساس بی اهمیت بودن به مراجع

استفاده کردن از تلفن‌همراه و تمرکز نداشتن بر روند درمان، به قول معروف “خود در میان جمع و دل در جای دیگر بودن”، از اشتباهات مهم درمانگران است که به درمان‌جو احساس بی‌اهمیت بودن می‌دهد.

مطلب مرتبط: فرق مشاور و روانشناس چیست؟

• قضاوت کردن درمانجو: ایجاد فضایی امن توسط درمانگر برای آسیب‌پذیری

یک درمانگر خوب، موضعی غیرقضاوتی (non-judgmental stance) اتخاذ می‌کند. این اصل، ارتباط تنگاتنگی با «توجه مثبت نامشروط» راجرز دارد و به این معناست که درمانگر از ارزیابی اخلاقی یا انتقاد از افکار، احساسات و رفتارهای مراجع خودداری می‌کند .این به معنای تأیید یا تشویق رفتارهای مضر نیست، بلکه به معنای ایجاد فضایی است که در آن مراجع بتواند بدون ترس از سرزنش، صادقانه خود را ابراز کند.

وقتی مراجع احساس امنیت کند، تمایل بیشتری برای کاوش در بخش‌های تاریک و دشوار وجودش خواهد داشت. موضع غیرقضاوتی به مراجع کمک می‌کند تا رفتار خود را نه به عنوان یک نقص اخلاقی، بلکه به عنوان یک مسئله قابل بررسی و تغییر ببیند و مسئولیت آن را بپذیرد.

• داشتن تعصب نژادی، فرهنگی، عقیدتی

در دنیای متنوع امروز، صلاحیت فرهنگی (Cultural Competence) یک الزام اخلاقی و حرفه‌ای برای هر درمانگر است. این به معنای توانایی درک، ارتباط و کار مؤثر با افرادی از فرهنگ‌ها، نژادها، ادیان، گرایش‌های جنسی و هویت‌های جنسیتی متفاوت است. یک درمانگر خوب فعالانه تلاش می‌کند تا از تعصبات و پیش‌فرض‌های خود، آگاه باشد و اجازه ندهد این سوگیری‌ها بر رابطۀ درمانی تأثیر بگذارند. این صلاحیت شامل سه جزء اصلی است:

1. آگاهی فرهنگی: شناخت جهان‌بینی و تعصبات فرهنگی خود.
2. دانش فرهنگی: کسب اطلاعات در مورد تاریخچه، ارزش‌ها و هنجارهای فرهنگی مراجعان.
3. مهارت‌های فرهنگی: تطبیق مداخلات درمانی به گونه‌ای که با زمینۀ فرهنگی مراجع هم‌خوانی داشته باشد. عدم صلاحیت فرهنگی می‌تواند به تشخیص اشتباه، ایجاد بی‌اعتمادی و حتی آسیب بیشتر به مراجع منجر شود، زیرا ممکن است تجربیات فرهنگی مراجع نادیده گرفته شده یا به اشتباه آسیب‌شناسانه تلقی شوند.

• عدم تمرکز و پرت شدن حواس در طی روال درمان

یکی از چالش‌های بزرگ در اتاق درمان، حفظ تمرکز کامل و جلوگیری از پرت‌شدن حواس است. ذهن درمانگر ممکن است درگیر تحلیل گفته‌های مراجع، فکر کردن به سؤال بعدی یا حتی مسائل شخصی شود. تحقیقات نشان می‌دهد که تمرین ذهن‌آگاهی (Mindfulness) یک متا‌مهارت کلیدی برای درمانگران است که به آن‌ها کمک می‌کند تا «حضور درمانی» (therapeutic presence) خود را تقویت کنند.

ذهن‌آگاهی به درمانگر می‌آموزد که افکار و هیجانات مزاحم خود را مشاهده کرده و بدون قضاوت از آن‌ها عبور کند. این کار ظرفیت ذهنی او را برای تمرکز کامل بر مراجع آزاد می‌سازد. یک درمانگر متمرکز و حاضر در لحظه، قادر است نکات ظریف‌تری را در کلام و رفتار مراجع تشخیص دهد، به‌شکل عمیق‌تری با او ارتباط برقرار کند و با آرامش و پذیرش بیشتری به داستان او گوش سپارد. این حضور کامل، کیفیت همدلی و اصالت را به شدت ارتقا می‌دهد و پایه‌ای برای یک درمان مؤثر فراهم می‌کند.

مطلب مرتبط: چالش های اتاق درمان چیست؟

سه ویژگی درمانگر از نظر راجرز

کارل راجرز، روانشناس برجستۀ انسان‌گرا، معتقد بود که برای ایجاد یک فضای درمانی رشددهنده و مؤثر، سه شرط اساسی باید از سوی درمانگر فراهم شود. این سه شرط، که به «شرایط اصلی (Core Conditions)» مشهور‌اند، نه به‌عنوان تکنیک، بلکه به مثابه نگرش‌ها و حالات وجودی درمانگر، سنگ بنای یک رابطۀ درمانی موفق را تشکیل می‌دهند. این شرایط به‌صورت یک سیستم درهم‌تنیده عمل می‌کنند؛ وجود یکی، دیگری را تقویت کرده و غیاب هر یک، کل بنای درمانی را متزلزل می‌سازد:

• همدلی همدلانه: ورود به دنیای مراجع

همدلی همدلانه (Accurate Empathic Understanding) به معنای توانایی درمانگر برای درک دقیق و حساس دنیای درونی و تجربیات شخصی مراجع است، گویی که آن دنیا، دنیای خودِ درمانگر است، اما بدون آنکه هرگز این کیفیت «گویی که» را از دست بدهد. این درک، فراتر از دلسوزی یا همدردی صرف است؛ درمانگر تلاش می‌کند تا چهارچوب مرجع مراجع را بفهمد و احساسات و معانی را از دیدگاه او تجربه کند.

برای دستیابی به این مهم، درمانگر باید به‌طور موقت قضاوت‌ها، ارزش‌ها و پیش‌فرض‌های خود را کنار بگذارد تا بتواند بدون تعصب وارد جهان مراجع شود. این درک عمیق به مراجع کمک می‌کند تا احساس کند دیده و فهمیده شده است، که این خود زمینه‌ساز کاوش عمیق‌تر در تجربیات درونی‌اش می‌شود.

• توجه مثبت نامشروط: پذیرش بدون قید و شرط

توجه مثبت نامشروط (Unconditional Positive Regard – UPR) به معنای‌پذیرش عمیق، خالصانه و بدون قید و شرط مراجع به‌عنوان یک انسان ارزشمند است. در این نگرش، هیچ شرطی برای پذیرش وجود ندارد؛ درمانگر نمی‌گوید: «من تو را دوست خواهم داشت اگر…». او ممکن است برخی از رفتارها یا افکار مراجع را تأیید نکند، اما خودِ فرد را با تمام تجربیات و احساساتش، چه مثبت و چه منفی، کاملاً می‌پذیرد.

این پذیرش بی‌قیدوشرط، فضایی امن ایجاد می‌کند که در آن مراجع می‌تواند بدون ترس از قضاوت یا طرد شدن، آسیب‌پذیرترین بخش‌های وجود خود را آشکار سازد و به‌سمت خودپذیری حرکت کند. این نگرش، سنگ بنای اعتماد در رابطۀ درمانی است.

• همخوانی یا اصالت: درمانگر واقعی و بدون نقاب

راجرز، همخوانی یا اصالت (Congruence or Genuineness) را مهم‌ترین شرط در میان این سه می‌دانست .این ویژگی به این معناست که درمانگر در طول جلسۀ درمانی، فردی واقعی، یکپارچه و صادق است و پشت یک نقاب حرفه‌ای پنهان نمی‌شود. تجربیات درونی او، احساسات، افکار، با رفتار بیرونی او، کلام، زبان بدن، هماهنگ است.

این اصالت به درمانگر اجازه می‌دهد تا توجه مثبت نامشروط را به شکلی واقعی و نه تصنعی ابراز کند. وقتی درمانگر اصیل است، مراجع نیز تشویق می‌شود تا با خود واقعی‌اش در تماس باشد. این ویژگی، اعتماد را تقویت کرده و به مراجع الگویی از یک انسان واقعی و در حال رشد را ارائه می‌دهد

به دور از اشتباه

شاید این سوال در ذهنتان ایجاد شده‌باشد که چرا انتخاب درمانگر تا این اندازه اهمیت دارد؟ آیا درنظر گرفتن این‌همه معیار، سخت‌گیری به‌شمار نمی‌رود؟

خب وقتی پای سلامت روانتان درمیان است، نه‌تنها سنجیدن همۀ این شرایط، سخت‌گیرانه نیست بلکه ضروری است. سلامت روان شما حتی می‌تواند سلامت جسمتان را هم تحت‌تأثیر قرار بدهد.

تصور کنید روان خود را دست کسی سپرده‌اید که ممکن است با رفتارهای اشتباه آن را به خطر بیندازد و حال روحی شما را بدتر کند در مقابل فردی را تصور کنید که بتواند با برخوردی حرفه‌ای به‌جای آسیب زدن، حال روحی شما را بعد از جلسات درمان بهتر کند و به شما برای ایجاد تغییر در شرایط، انگیزه‌ بدهد.

به همین سبب است که انتخاب درست و به‌دور از اشتباه روان‌درمانگر دارای اهمیت ویژه‌ای است.

سخن پایانی

این نکته را درنظر بگیرید که هیچ فردی بدون خطا نیست و نمی‌شود تنها با یک اشتباه گفت یک روان‌درمانگر خوب نیست و او را کنار گذاشت. درکنار انتخاب روان‌درمانگر خوب، همراهی شما به‌عنوان مراجع و تلاشتان برای بهتر کردن شرایط نیز اهمیت دارد.

مطلب پیشنهادی برای دانشجویان روانشناسی ⇐ منابع ارشد روانشناسی