عصب واگ را می‌شناسید؟ می‌دانید چرا وقتی استرس داریم، معده‌درد می‌گیریم؟ یا چرا وقتی خبر بدی می‌شنویم، غش می‌کنیم؟ یا برای مثال، چرا ویروس کرونا به سیستم تنفسی حمله می‌کند اما طیف زیادی از عملکردهای بدنی ما مثل بویایی، گوارش، ضربان قلب، چشایی و… را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد؟ شاید این سوالات درظاهر، بی‌ربط به‌هم به‌نظر برسند اما درواقع در همه‌شان پای یک «عصبِ سرگردان» درمیان است؛ «عصب واگ» که هم در لغت، «سرگردان» معنی می‌دهد و هم جدی‌جدی بین اندام‌های متفاوت، سرگردان است!
لیست مطالب
از آن‌جایی‌که این عصب، از اندام‌های مختلف بدن ما می‌گذرد و آن‌ها را به‌هم مرتبط می‌کند، هرچیزی که روی آن اثر بگذارد، درواقع روی مجموعه‌ای از کارکردهای متفاوت، اثر خواهدگذاشت. پس در همراهیِ استرس و معده‌درد، غش و شوک عاطفی و صرع و تشنج، ردپای عصب واگ را می‌شود دید که اندام‌های درگیر در آن‌ها را به‌هم وصل کرده‌است. در این مقاله می‌خواهیم بدانیم عصب واگ چیست، چه نقشی در بدن دارد و چطور می‌توانیم با تحریک کردنش، به جنگ بیماری‌ها و مشکلات مختلف، برویم.
عصب واگ چیست؟
عصب واگ، دسته‌ای از رشته‌های عصبی است که از ساقۀ مغز به سمت رودۀ بزرگ کشیده شده‌است؛ مسیری طولانی از پشت گردن به سمت دستگاه گوارش که بیشتر اندام‌های اصلی را به‌هم متصل می‌کند. عصب واگ، به‌دلیل نقش مهمی که در سلامتی انسان ایفا می‌کند، به «عصب شگفت‌انگیز» معروف است و با اسم‌های «عصب جمجمۀ دهم» و «عصب جمجمه‌ای ایکس» هم شناخته می‌شود.
این طولانی‌ترین عصب بدن، وقتی که تحریک می‌شود، پاسخ آرامش را برای کمک به مقابله با استرس، فعال می‌کند. همچنین نقش مهمی در ارتباط ذهن و بدن دارد. چهار عملکرد اصلی عصب واگ عبارت‌اند از:
1. حسی: ارائۀ اطلاعات حسی از گلو، قلب، ریه‌ها و شکم
2. حسی خاص: ایجاد حس چشایی در پشت زبان
3. حرکتی: فراهم کردن امکان حرکت برای عضلات گردن تا بتوانید غذا را قورت دهید و صحبت کنید.
4. پاراسمپاتیک: مسئول عملکرد دستگاه گوارش، تنفس و ضربان قلب
عصب واگ، با استفاده از نوعی انتقال‌دهندۀ عصبی به‌نام «استیل کولین»، به اندام‌های مختلف، سیگنال ارسال می‌کند و از این طریق بین آن‌ها ارتباط برقرار می‌کند. این سیگنال‌ها برای حفظ عملکرد صحیح بدن، حیاتی هستند. چون مثلا اگر مغز قادر به برقراری ارتباط با ریه‌ها نباشد، نمی‌توانیم نفس بکشیم.
مطلب مرتبط: نوروتراپی چیست و چه بیماری‌هایی را درمان می‌کند؟
مسیر عصب واگ در بدن
عصب واگ و استرس چه ارتباطی با یکدیگر دارند؟
سیستم عصبی بدن را می‌توان به دو بخش تقسیم کرد: سمپاتیک و پاراسمپاتیک. سیستم عصبی سمپاتیک، واکنش مبارزه و گریز را کنترل می‌کند؛ یعنی وقتی در شرایط محیطی خطرناک یا استرس‌زا قرار می‌گیریم، بخش سمپاتیک، هورمون‌های استرس مانند «آدرنالین» و «کورتیزول» ترشح می‌کند و ازطریق افزایش ضربان قلب، تنفس، فشار خون، سطح هوشیاری و انرژی، ما را برای مقابله با شرایط محیطی نابسامان یا فرار از آن، آماده می‌کند.
سیستم عصبی پاراسمپاتیک، درست برعکس عمل می‌کند؛ یعنی با کاهش دادن ضربان قلب، تنفس، فشار خون و سطح هشیاری، به ما کمک می‌کند که از استرس خلاص شویم و آرام بمانیم.
بنا به همین کارکردها، به طرف سمپاتیک، سیستم «جنگ یا گریز» می‌گوییم و طرف پاراسمپاتیک، به‌عنوان سیستم «استراحت و هضم» شناخته می‌شود. عصب واگ، عمدتا در سیستم عصبی پاراسمپاتیک عمل می‌کند.
این استرسِ مفید که به ما کمک می‌کند از خودمان محافظت کنیم، گاهی در موقعیت‌های بی‌ربط که لازمش نداریم هم سروکله‌اش پیدا می‌شود.
مثلا ممکن است قبلا بدنمان آن‌قدر پاسخ استرس را فراخوانی کرده‌باشد که به‌مرور حتی در شرایط نرمال هم، استرس داشته‌باشیم. متخصصان می‌گویند ما می‌توانیم با تحریک عصب واگ، از شر استرس بی‌موقع و غیرضروری خلاص شویم و احساس آرامش داشته‌باشیم. مدیتیشن، تمرین‌های تنفسی و هیپنوتیزم، تعدادی از راه‌های فعال کردن عصب واگ هستند.
مطلب مرتبط: تکنیک های آرام سازی ذهن در روانشناسی چیست؟
روش‌های تحریک عصب واگ چیست؟
پزشکان از تکنیک خاصی برای تحریک عصب واگ استفاده میکنند؛ آن‌ها با روش «VNS»، به‌وسیلۀ دستگاهی شبیه به «پیس‌میکر» -دستگاه ضربان‌ساز قلب که با باتری کار می‌کند- پالس‌های الکتریکی را ازطریق عصب به مغز می‌فرستند. با این پالس‌های الکتریکی، کارهای مختلفی می‌شود انجام داد؛ مثلا کمک به درمان صرع.
در افراد مبتلا به صرع، الگوی ارسال سیگنال‌های الکتریکی بین سلول‌های مغزی، دچار اختلال است و جریان الکتریکی بین این سلول‌ها از کنترل خارج می‌شود. درنتیجۀ تحریکات الکتریکی بیش‌ازحد در مغز، تشنج اتفاق می‌افتد. یکی از راه‌هایی که می‌تواند به کنترل این مشکل کمک کند، ارسال پالس الکتریکی ازطریق عصب واگ به مغز است.
خب کمی بالاتر اشاره کردیم که تحریک عصب واگ، به روش‌های طبیعی و بدون نیاز به تخصص هم ممکن است. درواقع این عصب را می‌توان درست مانند یک عضله تقویت کرد؛ چطور؟ با استفادۀ بیشتر از آن. در ادامه، چند راه ساده و کاربردی برای تحریک طبیعی عصب واگ را می‌شناسید.
ورزش کردن
ورزش کردن، ازطریق تقویت عصب واگ، توانایی‌های شناختی مغز را ارتقا می‌دهد؛ سلامت روان را بهبود می‌بخشد و روی عملکرد روان روده تأثیر می‌گذارد.
تنفس آرام و یوگا
آرام و عمیق نفس کشیدن، با تحریک عصب واگ، به مغز پیام می‌دهد که فشار خون و ضربان قلب را پایین بیاورد و درنتیجه‌اش احساس آسودگی خواهید داشت. تمرین‌هایی مثل یوگا هم فعالیت عصب واگ را افزایش می‌دهند، برای همین است که باعث آرام‌سازی به‌ویژه در افراد مبتلا به افسردگی و اضطراب می‌شوند.
مطلب مرتبط: مایندفولنس چطور به کمک ما می‌آید؟
خنک‌سازی
پاسخ جنگ یا گریز را می‌توان با سرما، تضعیف کرد و به‌جایش پاسخ استراحت و هضم را فعال کرد. منظور از سرما این نیست که منتظر فصل زمستان بمانید! کافی است با دوش آب سرد گرفتن یا نوشیدن یک لیوان آب خنک، سرمای مصنوعی تولید کنید و عصب واگ را به خودش بیاورید.
آواز خواندن
زمزمه کردن و آواز خواندن، تمرین‌های ساده و دردسترسی هستند برای افزایش «تغییرپذیری ضربان قلب» که در اصطلاح تخصصی، «Heart Rate Variability (HRV)» نامیده می‌شود. HRV، درواقع فاصله‌ی بین تپش‌های قلب است.
ضربان قلب ما در موقعیت‌های مختلف، متفاوت است؛ وقتی آرام و ریلکس یک‌جا نشسته‌ایم، آهسته می‌شود و وقتی استرس داریم، درمعرض خطریم یا مشغول فعالیت فیزیکی، سریع‌تر می‌شود.
تغییرات ضربان قلب بالا، یعنی بدن ما خودش را با شرایط محیطی به‌خوبی سازگار می‌کند و پایین بودنش، یعنی در موقعیت‌های مختلف، انعطاف‌پذیری کمی نشان می‌دهد. آواز خواندن، یکی از راه‌های افزایش HRV است.
تحریک عصب واگ کدام بیماری‌ها را درمان می‌کند؟
گفتیم که فعال‌سازی عصب واگ، در آرام شدن به دادمان می‌رسد اما این فقط یکی از نتایج تحریک عصب واگ است. پزشکان با تحریک عصب واگ، می‌توانند در طیف گسترده‌ای از بیماری‌های جسمی و روانی، بهبود به‌وجود بیاورند. چطور؟
خب همان‌طور که توضیح دادیم، عصب واگ، با متصل کردن بخش‌های مختلف بدن به‌هم در طیف وسیعی از کارکردهای بدنی و روانی ما نقش دارد. مثلا از آن‌جا که عصب واگ در تحریک دستگاه گوارش نقش دارد و درعین‌حال در سیستم عصبی پاراسمپاتیک هم با کنترل استرس ایفای نقش می‌کند؛ وقتی اوضاع محیطی پرفشار می‌شود، معده‌درد به سراغمان می‌آید.
گاهی هم که استرس درقالب یک شوک عاطفی مثل شنیدن خبر بد خودش را نشان می‌دهد، عصب واگ که یکی از کارهایش پایین آوردن فشار خون و سرعت ضربان قلب است، یکهو با پایین آوردنِ ناگهانی آن‌ها، باعث غش می‌شود.
پس اگر بتوانیم این عصبِ سرگردان بین اندام‌های مختلف را درراستای هدفی مشخص تحریک کنیم، درواقع روی مجموعه‌ای از عملکردها تأثیر خواهیم‌گذاشت. پزشکان با تحریک این عصب، می‌توانند در موقعیت‌های مختلفی، بهبود ایجاد کنند، مثل؛
- اعتیاد به الکل
- آلزایمر
- اختلالات خلقی
- اختلالات اضطرابی
- بیماری قلبی
- میگرن
- وزوز گوش
- گردش خون ضعیف
- صرع
- آرتریت
مطلب مرتبط: مایندفولنس چطور به کمک ما می‌آید؟
عوارض تحریک عصب واگ چیست؟
تحریک عصب واگ، معمولا در مواردی که بیماران به درمان‌های رایج واکنش خوبی نشان نمی‌دهند، استفاده می‌شود؛ یک روش درمانی بی‌خطر که البته عوارضی مثل کلفت و خشن شدن صدا، مشکل در بلع، درد قفسه‌ی سینه، خارش پوست، سردرد، مشکلات خواب و سرفه هم به‌دنبال دارد اما از آن‌جایی‌که مشکلِ فرد به‌مراتب از این عوارض آزاردهنده‌تر است، معمولا عوارضش تحمل می‌شود.
این عصب، با همه‌ی کمالاتش، مثل هر بخش دیگری از بدن می‌تواند بد عمل کند و باعث دردسر شود. کژکاری عصب واگ، می‌تواند منجر به مشکلات مختلفی شود، مانند:
- غش کردن
- اختلالات خلقی
- چاقی
- مشکل در بلع
- بیماری‌های دستگاه گوارش
- التهاب مزمن
- کمبود ویتامین B12
- تشنج
سخن پایانی
در این مقاله از وبلاگ روان آموز هرآنچه را که نیاز داشتید دربارۀ عصب واگ بدانید، با جزئیات کامل در اختیارتان گذاشتیم. نظر شما چیست؟ آیا یه نظرتان تحریک عصب واگ به سود شماست یا ضررتان؟ در قسمت نظرات با ما درمیان بگذارید.
منابع
مطلب پیشنهادی برای دانشجویان روانشناسی: منابع کنکور ارشد روانشناسی
