شنیده‌اید می‌گویند فلانی بختک روی زندگی‌اش افتاده؟ این اصطلاح از کجا سرچشمه می‌گیرد؟ در قدیم بر این باور بودند که بختک، موجودی است که ناگهان بر روی سینۀ افراد می‌افتد و با تمام وجود می‌خواهد آن‌ها را فلج کند. بختک روی زندگی کسی افتادن هم کنایه از این است که اتفاقی شومی قرار است زندگی فرد را فلج کند. اما فلج خواب یا بختک، تنها همین باور قدیمی و ترسناک است؟ اصلاً علت فلج خواب چیست؟ در این مقاله، تمامی سؤالات مربوط به موضوع فلج خواب یا بختک خواب را پاسخ می‌دهیم و با این پدیده بیشتر آشنا می‌شویم.
لیست مطالب
ماجرای پیدایش بختک/ فلج خواب چیست؟
سال‌ها پیش می‌گفتند موجودات بدخواه در خواب به انسان حمله می‌کنند و قربانی‌شان را تهدید می‌کنند و می‌ترسانند. «گاهی سنگ بزرگی را روی سینه‌اش احساس می‌کرد و گاهی شیطان را که روی بدنش چمباتمه زده و نفس کشیدن را برایش سخت کرده‌است.»
این‌ها توصیفات بالینی یک زن از فلج خواب در سال 1664 است که توسط یک پزشک هندی ثبت شده و اولین وصف بالینی ثبت‌شده از فلج خواب است.
در سال 1781 هنرمندی سوئیسی، به‌نام «هنری فوسلی»، اثری ترسیم کرد که در آن زنی جوان، با حالتی غمگین دراز کشیده و شیطانی روی او افتاده است.
«عجوزۀ پیر»، نیز نخستین تعبیر از فلج خواب در «نیوفاندلند» کانادا است. اما یک اتفاق تکان‌دهنده باعث شد تا اصطلاح فلج خواب بیشتر شنیده شود.
در سال 1991 در مقاله‌ای، ماجرای مرگ شبانه و ناگهانی صدنفر در خواب، در جنوب شرق آسیا منتشر و علت آن، کابوس شبانه عنوان شد. اما نه آن کابوس امروزی و مدرن!
کابوسی که در آن موجودی مرموز در خواب، خواب‌بیننده را به مرگ تهدید می‌کند. در تاریخچۀ تحقیقاتی فلج خواب، نام یک پزشک قدیمی ایرانی هم به چشم می‌خورد؛ «اخوینی بخاری»، از اولین افرادی بود که متوجه شد بختک خواب، علتی علمی دارد و این مطلب را در کتاب «هدایه‌المتعالمین فی الطب» عنوان کرد.
درنهایت در سال 2011 بود که در مقاله‌ای علمی که براساس 35 تحقیقی که بر روی 36هزار نفر انجام شده‌بود، عوامل اجتماعی و روانشناسی مرتبط با فلج خواب بیان شد و فلج خواب، رنگ‌وبوی علمی به خود گرفت.
مقالۀ مرتبط: چگونه خواب می بینیم؟ دلیل اصلی خواب دیدن چیست؟
بررسی فلجِ خواب (Sleep Paralysis) از دیدگاه علمی
درواقع نه هیولای ترسناکی بر روی شما افتاده و نه موجودی شیطانی قصد جانتان را کرده‌است.
فلج خواب با نام عامیانۀ بختک و نام علمی «پاراسومنیا»، احساس ناتوانی در حرکت کردن پس از به خواب رفتن و قبل از بیدار شدن است.
مغز در این حالت، زودتر از بدن فعال و از حالت خواب REM خارج شده‌است. به همین دلیل، شما هشیارید اما قادر به حرکت دادن بدن خود یا صحبت کردن نیستید و توانایی کنترل عضلاتتان را ندارید.
پاراسومنیا درواقع حالتی از سنگینی، قفل شدن بدن و عدم توانایی در حرکت دادن دست‌ها و پاهاست. در چنین شرایطی، فرد دچار ترس و نگرانی شدید می‌شود و تلاش می‌کند تا خود را از این حالت خارج کند؛ همین سبب می‌شود تا آن تخیلات و احساسات ماوراءالطبیعه در فرد شکل بگیرد و حتی باعث ایجاد توهماتی برای شخص دچار فلج خواب می‌شود.
برخی به فلج خواب، بی‌حالی REM هم می‌گویند. عده‌ای از پژوهشگران، فلج خواب را «وضعیت فراهشیار مغزمیانی» می‌نامند؛ چراکه در این شرایط فرد می‌تواند از کوچک‌ترین محرک‌ها در اطراف خود آگاه شود.
مقالۀ مرتبط: اختلال رفتاری خواب REM چیست؟
نشانه های فلج خواب یا همان بختک چیست؟
احساس به دام افتادن و ادراک آگاهانه از عدم توانایی اندام‌ها، از علائم اولیۀ فلج خواب است.
علائم ثانویۀ فلج خواب، مواردی ازقبیل اضطراب، احساس فشار بر قفسۀ سینه، ترس شدید، تعریق، سردرد، ناتوانی در حرکت کردن (بی‌حرکتی)، ناتوانی در حرف زدن، مشکل در نفس کشیدن، توهم و احساسات غیرعادی را شامل می‌شود.
توهمات فلج خواب، سه نوع هستند:
- توهمات مزاحم:
ادراک حضور فردی خطرناک یا حضور چیزی در اتاق
- توهمات فشار قفسۀ سینه:
توهم انکوبوس/ incubus، در این حالت شخص احساس می‌کند فردی روی سینۀ او فشار می‌آورد و به او اجازه حرکت نمی‌دهد.
- توهمات وستیبولار حرکتی (V-M):
فرد احساس می‌کند روح از بدنش خارج شده‌است. مثلاً می‌گوید احساس کردم از بالا خودم را می‌بینم که در تخت خواب هستم.
- نکته: به‌طور حتم نمی‌توان گفت که شما هنگام وقوع فلج خواب، چه علائم خاصی را تجربه خواهیدکرد.
مقالۀ مرتبط: کیس استادی روانشناسی شمارۀ 10 – آقای صیاح
علت فلج خواب / بختک چیست؟
چه کسی به فلج خواب مبتلا می‌شود؟ چه چیزی باعث فلج خواب می‌شود؟ فلج خواب هم مانند سایر مشکلاتی که برای انسان پیش می‌آید، علل و پیش‌زمینه‌هایی دارد که باعث رخ دادن آن می‌شود.
کمبود خواب، ژنتیک، بیماری‌ها، مصرف مواد مخدر و الکل، می‌توانند زمینه‌ساز فلج خواب باشند.
در ادامه هر علت را شرح می‌دهیم.
- بیماری جسمی و روانی
کسانی که گرفتگی عضلات پا را تجربه می‌کنند، به نسبت دیگر افراد بیشتر به فلج خواب دچار می‌شوند.
فلج خواب در مبتلایان به فشار خون بالا هم شایع‌تر است. افرادی که دارای مشکلاتی چون اختلال دوقطبی، افسردگی، اضطراب شدید، اسکیزوفرنی، مشکلات اعصاب و نارکولپسی هستند، بیشتر درمعرض ابتلا به این پدیده قرار دارند؛ چراکه این مشکلات، بهخودیخود باعث مشکلاتی در روند خواب فرد می‌شوند.
احتمال وقوع بختک در افرادی که میگرن، صرع و سردردهای شدید را تجربه می‌کنند نیز بیشتر از دیگران است.
- داروها و مواد
تحقیقات نشان داده‌است که مصرف برخی از داروها مثل داروهای ADHD، محرک‌های روانی و همچنین مصرف مواد مخدر، الکل و کافئین هم در ابتلا به فلج خواب تأثیر چشمگیری دارد.
- پیش‌زمینۀ ژنتیکی
به‌اعتقاد تعدادی از دانشمندان، چندریختی (پلی‌مورفیسم) ژنتیکي می‌تواند عامل وقوع فلج خواب باشد. داشتن سابقۀ خانوادگی فلج خواب در بستگان نزدیک و درجۀ یک، احتمال ابتلا به فلج خواب را بیشتر می‌کند.
- کمبود خواب
کسانی که بین چرخۀ خواب و ریتم روز و شب محلی‌شان همخوانی وجود ندارد و کسانی که خوابشان کامل نیست و به محرومیت از خواب دچار شده‌اند یا به‌اصطلاح بهداشت خواب را رعایت نمی‌کنند، بیشتر درمعرض ابتلا به فلج خواب هستند.
تغییر ناگهانی برنامۀ خواب یا برنامۀ خوابِ پرهرج‌ومرج «یعنی برنامۀ خوابی که مشخص نیست و دائما درحال تغییر است» هم می‌تواند پیش زمینه‌ای برای بختک خواب باشد.
رعایت بهداشت خواب، شامل موارد زیر می‌شود:
- نیم‌ساعت قبل از خواب از تلفن همراه استفاده نکنید.
- تشک و بالشت مناسب برای خواب انتخاب کنید.
- برنامۀ منظمی برای خوابتان تنظیم کنید.
مقالۀ پیشنهادی: اثر بارنوم چیست و چگونه مارا فریب می‌دهد؟
آیا همه به فلج خواب دچار می‌شوند؟
حتماً تا به این‌جای مطلب، این سوال در ذهن شما ایجاد شده که فلج خواب یا بختک خواب چقدر شایع است؟ آیا همه، فلج خواب را تجربه می‌کنند؟ در ادامه به رایج‌ترین سوالات دربارۀ فلج خواب، پاسخ می‌دهیم.
⇐ میزان شیوع و سن شروع فلج خواب
از هر 10 نفر، چهار نفر ممکن است فلج خواب داشته و این وضعیت را تجربه کرده‌باشند. سن رخ دادن فلج خواب معمولاً بین 20 تا 30 سالگی است و بیشتر در سنین بلوغ اتفاق می‌افتد.
⇐ فلج خواب معمولا چه زمانی رخ می‌دهد؟
فلج خواب یا در هنگام به خواب رفتن اتفاق می‌افتد که به آن فلج پیش از خواب یا فلج خواب هیپناگوژیک می‌گویند یا در هنگام بیدار شدن رخ می‌دهد که به آن فلج پس از خواب یا فلج خواب هیپنوپومپیک گفته می‌شود.
مقالۀ پیشنهادی: خودتنظیمی چیست و چطور می‌توان تقویتش کرد؟
⇐ انواع فلج خواب چیست؟
- فلج خواب منفرد (Isolated sleep paralysis): یکبار فلج خواب را تجربه کردن
- فلج خواب مکرر(Recurrent sleep paralysis): بارها فلج خواب تجربۀ فلج خواب داشتن
⇐ بختک اختیاری چیست؟
شاید با شنیدن «بختکِ اختیاری» با خودتان فکر کنید که دچار فلج خواب شدن و انتخاب زمان آن، دست شماست. یا اگر فلج خواب را تجربه نکرده‌باشید سوالتان این باشد که چگونه به فلج خواب برویم؟
واقعیت این است که بختک اختیاری به معنای این نیست که زمان فلج خواب را تعیین کنید یا هر وقت خواستید به آن دچار شوید.
بختک اختیاری همان خودآگاهی در زمان فلج خواب است. پدیدۀ بختک یا فلج خواب اختیاری نیز غیرممکن است.
⇐ پیشگیری و درمان بختک / فلج خواب به چه صورت است؟
فلج خواب ممکن است به شما احساس عجز و ناتوانی بدهد که خب خوشبختانه، راهکار‌هایی برای غلبه بر آن وجود دارد. رعایت نکاتی ساده به شما کمک می‌کند تا فلج خواب را کمتر تجربه کنید، مثل:
- عصرها و در میانۀ روز چرت نزنید.
- شام سبک بخورید.
- به پهلو بخوابید و از به پشت خوابیدن یا طاق‌باز خوابیدن پرهیز کنید.
- با چراغ روشن در اتاق خواب نخوابید.
- عصرها الکل و کافئین مصرف نکنید.
- موسیقی آرام‌بخش گوش دهید.
به این نکته دقت داشته‌باشید که اگر فلج خواب، زندگی شما را با مشکل روبه‌رو کرده و در آن اخلال به‌وجود آورده، بهتر است حتما به پزشک مراجعه کنید.
مقالۀ پیشنهادی: حقایقی دربارۀ تفاوت مغز زنان و مردان که نمی‌دانید!
⇐ عوارض فلج خواب چیست؟
آیا فلج خواب خطرناک است؟ فلج خواب مشکل جدی است؟
فلج خواب، باعث مشکل جدی نمی‌شود و جزو بیماری‌های خوش‌خیم طبقه‌بندی شده‌است که مشکلات سلامتی درپی ندارد.
البته برخی از افراد به‌دلیل ناشناخته بودن مشکلشان، دچار شرمندگی یا ترس از دیوانه شدن بعد از تجربۀ فلج‌خواب می‌شوند که این موضوع به عدم شناخت کافی از این مسئله برمی‌گردد و قابل اصلاح است.
سخن پایانی
در این مقاله از بلاگ تخصصی روان آموز مهم‌ترین مطالب را دربارۀ بختک (فلج خواب) برایتان بازگو کردیم. آیا شما نیز تجربه‌ای نزدیک به فلج خواب و یا بختک را در زندگی‌تان داشته‌اید؟ با ما در قسمت نظرات درمیان بگذارید.
مقالۀ پیشنهادی برای داوطلبان کنکور ارشد: تغییر رشته به ارشد روانشناسی با لیسانس غیرمرتبط
