مهم ترین سبک های تصمیم گیری که باید بشناسید!
تابه‌حال دربارۀ سبک های تصمیم گیری شنیده‌اید؟ ما چطور تصمیم می‌گیریم؟ سوال بدیهی و ساده‌ای به‌نظر می‌رسد. پژوهشگران چند دسته‌بندی برای سبک‌های تصمیم گیری ارائه داده اند در ادامه، با رایج‌ترین انواع سبک های تصمیم گیری در روانشناسی که بر اساس مدل های مختلف طبقه بندی شده‌اند، آشنا خواهید شد.
اگر کمی فکر کنید، احتمالا می‌توانید بین مدل تصمیم گیری خودتان و اطرافیانتان شباهت‌ها و تفاوت‌هایی پیدا کنید. شاید هم یادتان بیاید که در فلان موقعیت، راحت‌تر ازپس تصمیم گیری برآمده‌اید و در بهمان موقعیت، تصمیم گرفتن برایتان خیلی دشوار بوده‌است. این‌ها نشان می‌دهد که چیزی به‌اسم «سبک تصمیم گیری» وجود دارد که رفتار ما را در موقعیت‌های مختلف هدایت می‌کند که در این مقاله قصد داریم به مفهوم و انواع آن و ملاک های دسته بندی خواهیم پرداخت.
مفهوم سبک تصمیم گیری چیست؟
بیایید اول از همه ببینیم اصلا سبک تصمیم گیری چیست؟ به زبان ساده می‌توانیم سبک های تصمیم گیری را این‌طور تعریف کنیم؛ رویکردهای شخصی که نشان می‌دهند ما از چه روش‌هایی برای انتخاب کردن استفاده می‌کنیم. سبک های تصمیم گیری، به روش‌های مختلفی تقسیم‌بندی می‌شوند. بسته به اینکه چه فاکتوری در دسته‌بندی آنها لحاظ شود، این تقسیم‌بندی‌ها متفاوت می‌شود.
قبل از اینکه با انواع سبک های تصمیم گیری آشنا شوید، مقالۀ زیر را مطالعه کنید تا موانع تصمیم گیری در روانشناسی را بشناسید و دریابید چه چیزی تصمیم گرفتن را دشوار می‌کند. بعد می‌توانید سبک تصمیم گیری شخصی خودرا پیدا کنید و با ترکیب کردن انواع آنها، در هر موقعیتی بهترین انتخاب ممکن را از آنِ خودتان کنید.
مقاله مرتبط: موانع تصمیم گیری در روانشناسی چیست؟
معرفی 5 سبک اصلی تصمیم گیری
یکی از شناخته‌شده‌ترین طبقه‌بندی‌ها در زمینه سبک های تصمیم گیری، مدل اسکات و بروس (Scott & Bruce) است که پنج سبک اصلی تصمیم گیری را معرفی می‌کند:
سبک تصمیم گیری تکانشی
در سبک تصمیم گیری تکانشی (Impulsive decision-making style)، فرد بدون بررسی کافی گزینه‌ها و بدون فکر کردن به پیامدهای بلندمدت، تصمیم می‌گیرد. این تصمیم‌ها معمولاً سریع، هیجانی و متأثر از فشار لحظه‌ای یا احساسات شدید هستند. از آنجا که فرصتی برای تحلیل داده‌ها وجود نداشته، فرد ممکن است بعداً از انتخابش پشیمان شود.
- مثال: فرض کنید فردی در حال قدم‌زدن در پاساژ است و ناگهان یک گوشی موبایل گران‌قیمت می‌بیند. بدون اینکه قیمت‌ها را مقایسه کند، نیاز واقعی خود را بسنجد یا حتی بودجه‌اش را بررسی کند، همان لحظه تصمیم می‌گیرد آن را بخرد چون «احساس می‌کند» باید آن را داشته باشد.
سبک تصمیم گیری اجتنابی
افراد با سبک تصمیم گیری اجتنابی (Avoidant decision-making style) معمولاً از زیر بار تصمیم‌گیری شانه خالی می‌کنند. آنها ممکن است تعلل کنند، مسئولیت انتخاب را به دوش دیگران بیندازند یا مدام تصمیم‌گیری را به آینده موکول کنند. ریشۀ این شیوه، اغلب در ترس از اشتباه یا اضطراب ناشی از بارِ مسئولیت انتخاب است.
- مثال: دانشجویی باید بین دو رشته برای ادامه تحصیل یکی را انتخاب کند، اما چون می‌ترسد انتخابش اشتباه باشد، تصمیم‌گیری را مدام به تعویق می‌اندازد، از صحبت درباره‌اش طفره می‌رود و امیدوار است «خودش حل شود» یا کسی دیگر به‌جایش تصمیم بگیرد.
سبک تصمیم گیری منطقی
در سبک تصمیم گیری منطقی (Rational decision-making style)، همه چیز بر پایۀ تحلیل اطلاعات، بررسی دقیق و مقایسۀ پیامدها استوار است. فرد منطقی پیش از هر انتخابی، داده‌ها را جمع‌آوری و براساس شواهد و حقایق موجود، قضاوت می‌کند.
- مثال: فردی می‌خواهد لپ‌تاپ بخرد. پیش از خرید، نیازهای خود را مشخص می‌کند (مثلاً برای کار گرافیکی یا مطالعه)، مدل‌های مختلف را بررسی می‌کند، قیمت‌ها را مقایسه می‌کند، نظرات کاربران را می‌خواند و سپس با توجه به بودجه و کیفیت، بهترین گزینه را انتخاب می‌کند.
سبک تصمیم گیری شهودی
در سبک شهودی (Intuitive decision-making style)، تصمیم‌گیری بر پایه‌ی درک ناگهانی، تجربه‌ی قبلی و حس درونی انجام می‌شود. فرد در این حالت معمولاً بدون تحلیل منطقی طولانی، از الگوها و نشانه‌هایی که ناخودآگاه در ذهن دارد استفاده می‌کند. این سبک بیشتر با شناخت ضمنی و بینش درونی ارتباط دارد.
- مثال: مشاوری که بر اساس تجربه‌اش در چند ثانیه احساس می‌کند مراجعه‌کننده مضطرب است، حتی پیش از شنیدن جزئیات رفتار او.
سبک تصمیم گیری وابسته
سبک تصمیم گیری وابسته (Dependent decision-making style)، به حالتی اشاره دارد که فرد برای انتخاب‌های خود به نظر و تأیید دیگران تکیه می‌کند. این افراد معمولاً از اشتباه کردن می‌ترسند و در تصمیم‌گیری مستقل احساس اطمینان ندارند. بنابراین، پیش از هر اقدام، نظر اطرافیان را جویا می‌شوند و به حمایت یا راهنمایی آنها نیاز دارند. تداوم این الگو ممکن است باعث کاهش اعتماد به نفس و وابستگی بیش از حد به دیگران شود.
- مثال: فردی را در نظر بگیرید که هنگام انتخاب رشته‌ی دانشگاهی، به‌جای بررسی علاقه‌ها و توانایی‌های خود، تنها بر اساس نظر والدین یا دوستان تصمیم می‌گیرد.
سبک های تصمیم گیری چهارگانه چیست؟
در ادامه انواع سبک تصمیم گیری را که نتیجۀ تحقیقات دو پژوهشگر به‌نام‌های «آلن رو» و «ریچارد میسون» است و براساس دو فاکتور «پیچیدگی شناختی» و «جهت‌گیری ارزشی» طبقه بندی شده اند را به شما معرفی می‌کنیم:
پیچیدگی شناختی، به تحمل تصمیم‌گیرنده دربرابر ابهام اشاره دارد. افرادی که تحمل کمتری دربرابر ابهام دارند، وقتی قادر به تصمیم گیری هستند که گزینه‌های کاملا تعریف‌شده پیش رویشان باشد. اما آن‌هایی که قادر به تحمل ابهام هستند، نه‌تنها نیاز به چنین چیزی ندارند بلکه مایل‌اند گزینه‌های بدیع و کمترتعریف‌شده را هم بررسی کنند.
جهت‌گیری ارزشی، به اولویت‌های تصمیم‌گیرنده بستگی دارد. کسانی که برای عملکرد و پیامدهای فنی ارزش زیادی قائل‌اند، گزینه‌ها را براساس بهترین نتیجۀ قابل‌اندازه‌گیری، می‌سنجند. درمقابل، کسانی که پیامدهای اجتماعی را درنظر می‌گیرند، منفعت گروهی را در تصمیم گیری معیار قرار می‌دهند.
سبک شخصی شما به کدام یک از مدل‌های تصمیم گیری معرفی‌شده، نزدیک‌تر است؟ با بررسی نقاط قوت و ضعف هرکدام از این سبک ها، می‌توانید آگاهانه از ترکیبی از آنها استفاده کنید. حال به معرفی سبک های تصمیم گیری چهارگانه می‌پردازیم:
مطلب مرتبط: علائم و راه های درمان استرس و اضطراب
1. سبک تصمیم گیری دستوری
افرادی که سبک تصمیم گیریشان از نوع دستوری است، معمولا به تجربیات گذشته و دانش شخصیشان تکیه می‌کنند. به رویه‌ها و دستورالعمل‌های استاندارد، گرایش زیادی دارند و روش‌های آزمون‌شده را ترجیح می‌دهند. این افراد اغلب در موقعیت‌های باثبات و قابل پیش‌بینی خوب عمل می‌کنند اما سبک تصمیم گیریشان چندان برای موقعیت‌های پیچیده مناسب نیست.
- نقاط قوت: تصمیم گیری سریع، عدم اتلاف وقت، وظیفه‌گرا
- نقاط ضعف: مشورت نگرفتن، تحمل نکردن ایده‌های انتزاعی، تکانشی عمل کردن، نپذیرفتن برنامه‌های خارج از چهارچوب
2. سبک تصمیم گیری تحلیلی
افرادی که با سبک تحلیلی پیش می‌روند، زمانی قادر به تصمیم گیری هستند که مطمئن شوند همۀ گزینه‌های ممکن را درنظر گرفته‌اند. آنها قبل از هر چیز به داده‌های زیاد، نیاز دارند و در موقعیت‌هایی که محدودیت زمانی وجود ندارد، ازپس تصمیمات درست برمی‌آیند.
- نقاط قوت: توجه به جزئیات، بررسی همه‌جانبۀ شرایط، واقع‌گرا
- نقاط ضعف: نیاز به زمان زیاد برای تصمیم گیری، درمعرض خطر اضافه‌بار اطلاعات
3. سبک تصمیم گیری مفهومی
افرادی که در تصمیم گیری به سبک مفهومی عمل می‌کنند، به‌دنبال راه‌حل‌های جامع و طولانی‌مدت هستند. این افراد ازپس موقعیت‌های مبهم، عوامل ناشناخته و شرایط درحال تغییر که نیازمند تصمیم‌های پیچیده و چندلایه هستند، به‌خوبی برمی‌آیند.
- نقاط قوت: توانایی تشخیص مسائل اساسی، قابلیت ادغام گزینه‌های مختلف، مواجهۀ خلاقانه با مسائل، ریسک‌پذیر
- نقاط ضعف: نامناسب برای موقعیت‌های نیازمند راه‌حل فوری، وابستگی زیاد به مشارکت دیگران برای برنامه‌ریزی و اجرای ایده‌ها
کتاب مرتبط: عصب پژوهی تصمیم گیری اثر اوشین وارتانیان
4. سبک تصمیم گیری رفتاری
در سبک تصمیم گیری رفتاری، هدف رسیدن به راه‌حلی است که همۀ ذی‌نفعان را راضی و خوشحال کند. این سبک در مواردی که پای نفع مستقیم دیگران درمیان است، مدل تصمیم گیری سازنده‌ای است اما در سایر موارد، می‌تواند باعث اتلاف وقت و انرژی شود.
- نقاط قوت: باملاحظه، مشورت کردن با دیگران، جلب مشارکت دیگران
- نقاط ضعف: ازدست رفتن یک‌سری امتیازات بالقوه بهنفع رعایت دموکراسی و جلب نظرات دیگران
سبک های تصمیم گیری مبتنی بر حواس پنج گانه
آنچه خواندید، از معروف‌ترین انواع سبک های تصمیم گیری و نتیجۀ تحقیقات دو پژوهشگر به‌نام‌های «آلن رو» و «ریچارد میسون» است. یکی دیگر از انواع شیوه های تصمیم گیری رایج، مدل مبتنی بر حواس پنج گانه است. در این نوع تقسیم‌بندی متوجه می‌شوید که ویژگی‌ها و ترجیحات شخصی، چطور نحوۀ تصمیم گیری شما را تحت‌تأثیر قرار می‌دهند.
1. سبک تصمیم گیری عملیاتی
در سبک تصمیم گیری عملیاتی که به سبک یادگیری جنبشی هم معروف است، انگیزۀ بالایی برای انجام دادن وجود دارد. برای افراد دارای این سبک، خیلی مهم است که قبل از تصمیم گرفتن دربارۀ چیزی، بتوانند آن را امتحان و تجربه کنند. کسانی که سبک تصمیم گیری عملیاتی دارند، برای مطمئن شدن از درستی تصمیمشان، لازم دارند دست به آزمایش و تجربه بزنند و ازنزدیک آن را احساس و لمس کنند.
- نشانه‌ها: ترجیح می‌دهید به‌جای شنیدن دربارۀ طرزکار وسایل، خودتان آنها را امتحان کنید. در محل کارتان وقتی قرار به همکاری با یک نیروی جدید باشد، ترجیح می‌دهید که او را ملاقات کنید و مکاتبه و قرار تلفنی، متقاعدتان نمی‌کند. احتمالا در پاسخ به سوالات دیگران معمولا جواب می‌دهید: «تا انجامش ندم، نمی‌دونم».
- نقاط قوت: با این سبک تصمیم گیری در موقعیت‌هایی مثل مهندسی، طراحی محصول، معماری و هنر موفق خواهیدبود. نقطه‌قوت این نوع تصمیم گیری آن است که به منابع خارجی و کمک گرفتن از دیگران چندان نیاز ندارد.
- نقاط ضعف: نقطه‌ضعفش هم آن‌جاست که در موقعیت تصمیم گیری فوری، نیاز شما به آزمایش کردن و انجام دادن، سرعت کار را کاهش می‌دهد. برای تعدیل این سبک تصمیم گیری لازم است بدانید که همیشه امکان تجربه کردن وجود ندارد. گاهی باید براساس اطلاعاتی که از منابع دیگر جمع‌آوری می‌کنید، تصمیم بگیرید.
مطلب مرتبط: مایندفولنس یا ذهن آگاهی چطور به کمک ما می‌آید؟
2. سبک تصمیم گیری خواندنی
برای متقاعد شدن، به خواندن حقایق و داده‌ها متکی هستید؟ در سبک تصمیم گیری خواندنی، افراد نیاز دارند که از اسناد، گزارش‌ها و مطالعات تحقیقاتی برای اطلاع از درستی تصمیمشان استفاده کنند.
- نشانه‌ها: دائما درحال گوگل کردن هستید تا دربارۀ هر تصمیم کوچک و بزرگی، اطلاعات کافی به‌دست بیاورید. قبل از حرف زدن، با دقت فکر می‌کنید و اغلب در صحبتهایتان، جملات طولانی و پیچیده به‌کار می‌برید.
- نقاط قوت: با این سبک تصمیم گیری، در مشاغلی که حجم بالایی از داده‌ها و گزارش‌ها را شامل می‌شود، قوی عمل می‌کنید و به‌خوبی با فرهنگ کار از راه دور، هماهنگ می‌شوید. همکاران شما هرگز با مشکل کمبود سند و اطلاعات، مواجه نمی‌شوند چون داده‌های کافی، جمع‌آوری می‌کنید و آنها را نگه می‌دارید.
- نقاط ضعف: حفظ کردن سوابق، نقطۀ قوت سبک شماست و نقطه‌ضعفش هم آن‌جاست که درغیاب اطلاعات مکتوب و گزارش‌ها و اسناد، متوقف می‌شوید. برای تعدیل این سبک، باید بتوانید از شنیده‌ها، دیده‌ها و تجربیات شخصی هم برای تصمیم گیری استفاده کنید؛ منابع اطلاعاتی به‌دردبخوری که ممکن است از آنها غافل باشید.
3. سبک تصمیم گیری شنیدنی
موقع تصمیم گیری چقدر به شنیدن توضیحات دیگران اهمیت می‌دهید؟ در سبک تصمیم گیری شنیدنی، افراد ترجیح می‌دهند با دیگران مکالمه داشته‌باشند و اطلاعاتشان را اغلب از این راه به‌دست می‌آورند.
- نشانه‌ها: اگر تلفن حرف زدن را به چت کردن و مکاتبه ترجیح می‌دهید، به لحن و تن صدای آدم‌ها زیاد توجه می‌کنید و صداها اغلب به‌راحتی حواستان را پرت می‌کنند، احتمالا به این سبک تصمیم گیری گرایش بیشتری دارید.
- نقاط قوت: مهارت شنیدن با سودآوری، ارتباط نزدیکی دارد. شما در این سبک تصمیم گیری، به اجزای غیرکلامی گفت‌وگو (مثل لحن و آهنگ صدا) که معمولا نادیده گرفته می‌شود، حساس هستید و به‌کمک آنها می‌توانید اطلاعات بیشتری جمع‌آوری کنید.
- نقاط ضعف: نقطه‌ضعف این مدل آن است که احتمالا در سیستم‌های کاری مبتنی‌بر فرهنگ نوشتن، به مشکل می‌خورید. حواس‌پرتی در محیط‌های شلوغ هم می‌تواند شما را به دردسر بیندازد. برای تعدیل کردن این مدل، باید تمرین کنید که گاهی به‌جای صحبت حضوری، تلفنی یا ویدئوچت، بعضی از کارها و تصمیمات را براساس ارتباط کتبی پیش ببرید.
4. سبک تصمیم گیری بصری
افراد دارای سبک تصمیم گیری بصری برای متقاعد شدن، به نمودار و جدول و جلسات رودررو نیاز دارند و تصمیم‌هایشان بیشتر مبتنی‌بر محرک‌های دیداری است.
- نشانه‌ها: اگر برای فهمیدن چیزها، آنها را در ذهن تجسم می‌کنید؛ اگر برای یادگرفتن اطلاعات، آنها را روی کاغذ می‌کشید و به تماس چشمی در مکالمات اهمیت زیادی می‌دهید، تمایل بیشتری به سبک تصمیم گیری بصری دارید.
- نقاط قوت: توجه شما به جزئیات، جزو نقاط قوت مدل تصمیم گیریتان است. هیچ چیز از دید شما دور نمی‌ماند و در کارهایی که تجربۀ کاربری و طراحی در آنها اهمیت زیادی دارد، عالی عمل می‌کنید.
- نقاط ضعف: نقطه‌ضعفی که ممکن است شما را دچار مشکل کند این است که وقتی داده‌ها شفاهی و کتبی باشند، تمرکز و توانایی تصمیم گیریتان را ازدست می‌دهید. برای تعدیل این مدل، باید بدانید که بازنمایی‌های بصری، فقط بخشی از اطلاعات لازم را دراختیارتان می‌گذارد و لازم است که مهارت شنیدن و خواندنتان را هم تقویت کنید.
مطلب پیشنهادی برای دانشجویان روانشناسی: کدام گرایش روانشناسی بهتر است؟
تصمیم گیری احساسی چیست؟
در سبک تصمیم گیری احساسی، احساسات، ارزش‌های شخصی و روابط انسانی نقش اول را بازی می‌کنند. فرد بیش از آنکه به تحلیل‌های خشک منطقی تکیه کند، به واکنش درونی خود اعتماد می‌کند و براساس «آنچه در قلبش درست حس می‌شود»، تصمیم می‌گیرد.
برای مثال در تصمیم گیری احساسی، فرض کنید فردی در محل کار از رفتار همکارش ناراحت می‌شود و بدون فکر کردن به پیامدها، همان لحظه تصمیم می‌گیرد استعفا بدهد. بعدها که آرام‌تر می‌شود، متوجه می‌شود تصمیمش عجولانه بوده و موقعیت شغلی خوبی را از دست داده است.
بهترین سبک تصمیم گیری کدام است؟
در زندگی، گاهی مهم‌ترین مسئله، صرفاً «انتخاب کردن» نیست؛ بلکه چگونگی رسیدن به تصمیم است. صادقانه بگوییم، در بین سبک های تصمیم گیری، هیچ سبک مطلقی وجود ندارد که بتواند در تمام شرایط، پرچم بهترین بودن را بالا ببرد. در واقع، آگاهی از سبک غالب تصمیم‌گیری خودتان، اولین قدم برای رشد فردی است.
بهترین تصمیم گیرندگان، کسانی هستند که می‌توانند بسته به موقعیت، انعطاف به خرج دهند و سبک تصمیم خود را تغییر دهند. گاهی لازم است مثل یک تحلیل‌گر، کاملاً منطقی و حسابگر باشیم؛ گاهی باید مثل یک فرد مفهومی، خلاق و جسور عمل کنیم؛ و گاهی هم باید به حس درونی یا روابط انسانی‌مان اعتماد کنیم.
سخن پایانی
سبک های تصمیم گیری بخش جدایی‌ناپذیر ساختار ذهنی ما هستند و در واقع نشان می‌دهند که هر فرد چگونه اطلاعات را پردازش می‌کند و گزینه‌ها را می‌سنجد. مدل «آلن رو و ریچارد میسون» چهار سبک اصلی تصمیم گیری در روانشناسی را به دنیا معرفی کرد: دستوری، تحلیلی، مفهومی و رفتاری. افراد دستوری بر تجربه و قوانین تکیه می‌کنند و سریع تصمیم می‌گیرند، تحلیلی‌ها با داده‌ها و جزئیات کار می‌کنند، مفهومی‌ها خلاق و آینده‌نگر هستند، و رفتاری‌ها به رضایت و همکاری دیگران اهمیت می‌دهند.
همچنین، سبک‌های دیگری وجود دارند که مبتنی بر حواس ما هستند، مثل عملیاتی (بر پایۀ تجربه)، خواندنی (بر پایۀ مطالعه)، شنیدنی (بر پایۀ گفت‌وگو و گوش دادن) و بصری (بر پایۀ مشاهده).
آشنایی با این سبک‌ها به ما کمک می‌کند تا نقاط قوت و محدودیت‌های ذاتی خود را بشناسیم و در شرایط گوناگون، هوشمندانه از ترکیبی از آنها استفاده کنیم.
یادتان باشد، هیچ سبک واحدی در رأس قرار ندارد. آگاهی از سبک غالب خود و تمرین برای انعطاف‌پذیری در به کارگیری سبک‌های دیگر، شاه‌کلید یک تصمیم گیری موفق است. کسی که می‌تواند در موقعیت‌های مختلف، از دید منطقی، تحلیلی، احساسی یا عملیاتی استفاده کند، قطعاً تصمیم‌های هوشمندانه‌تر و نتایج بسیار بهینه‌تری را تجربه خواهد کرد.
منبع
دسته بندی: دانشکده
تیم تحریریه روان آموز