با سبک های فرزند پروری آشنا هستید؟ می‌دانید که در برابر رفتارهای گوناگون کودک خود چه واکنشی را باید نشان دهید؟ فکر کنید حوالی عصر است و فرزندتان می‌خواهد در اتاقش بازی کند اما شما اصرار دارید که وقت عصرانه است. پس با عصبانیت از او می‌خواهید برای خوردن عصرانه به شما ملحق شود. حالا تصور کنید فرزندتان شکلات می‌خواهد و شما معتقدید برای سلامتی‌اش ضرر دارد ولی دربرابر جیغ‌وداد کردن‌هایش کوتاه می‌آیید. حالا این موقعیت سوم را هم تصور کنید؛ فرزندتان را به‌دلیل مرتب نکردن اتاقش تنبیه کرده‌اید. مثلا اجازه نمی‌دهید تلویزیون تماشا کند و او شروع می‌کند به گریه کردن. شما برایش توضیح می‌دهید که چرا تنبیه شده‌است و چگونه می‌تواند جبران کند.
لیست مطالب
مثال‌هایی که خواندید، نمونه‌هایی از سه نوع رفتار رایج والدین با فرزندان است که سه سبک فرزندپروری را نشان می‌دهد. روش‌های تربیتی والدین، اهمیت بسزایی در رشد روانی و جسمانی فرزندان و رفتار آیندۀ آن‌ها دارد؛ زیرا خانواده، اولین و بادوام‌ترین محیطی است که بر رشد شخصیت افراد تأثیر می‌گذارد. شاید برای‌تان جالب باشد که بدانید از منظر علم روانشناسی سبک های فرزند پروری چگونه است و چه اصولی دارد. در این مقاله به شرح سبک های فرزند پروری می‌پردازیم و می‌کوشیم تا بهترین سبک را شناسایی کنیم.
الگوهای تعیین سبک های فرزند پروری چیست؟
بیشتر روانشناسان، فرزندپرروی را شبیه بازی‌ای فرض کرده‌اند که بین والدین و فرزندان درجریان است. والدین باید در این بازی شرکت کنند تا با رعایت قوانین آن بتوانند از عهدۀ چالش‌های پیش‌روی بربیایند. ممکن است فرزندپروری برای بعضی از والدین امری بدیهی به‌نظر برسد؛ یعنی آن را فرایندی طبیعی بدانند که خودبه‌خود اتفاق می‌افتد و نیاز به مداخلۀ خاصی ندارد. درحالی‌که تربیت فرزند و نحوۀ تعامل با او، فرآیندی آگاهانه است که نقش بسیار مهمی در شکل‌گیری شخصیت کودک و سلامت روان او دارد. در ادامه، انواع سبک های فرزند پروری را براساس نظر روانشناسان مختلف بررسی می‌کنیم.
معرفی سبک فرزندپروری دو بُعدی شفر
روانشناسانِ بسیاری دربارۀ سبک های فرزند پروری، پژوهش و الگوهای مختلفی ارائه کرده‌اند. به‌طور مثال «شفر»، 1968، با مطالعۀ توصیفی اولیه و تحلیل عوامل رفتاری مادران و تعامل مادر-کودک ازطریق انجام مصاحبه و مشاهده‌های مستقیم به این نتیجه رسید که رفتار والدین در دو محور «خودمختاری-کنترل» و «خصومت- عشق» قرار دارد. یعنی می‌توان سبک فرزندپروری والدین را در جایی از برخورد عمودی این دو محور قرار داد. شفر با ترکیب این دو محور، والدین را ازنظر سبک فرزندپروری به چهار دسته تقسیم کرد:
-
والدین گرم (بامحبت) و آزادگذارنده
این گروه از پدرومادرها معمولا به‌عنوان والدین نمونه شناخته می‌شوند. کودکان آن‌ها، مستقل هستند و رفتار اجتماعی مناسبی دارند. محبت و گرمی همراه با آزادی باعث می‌شود حالت‌های پرخاشگری در کودکان چنین خانواده‌هایی دیده‌نشود.
-
والدین گرم و کنترل‌کننده (محدودکننده)
محبت این دسته از والدین، گاهی محدودیت‌هایی به‌دنبال دارد. آن‌ها، فرصت کسب تجربه و یادگیری را از فرزندشان سلب می‌کنند. همچنین با محبت افراطی، آزادی لازم را از کودک خود می‌گیرند.
-
والدین سرد و متخاصم (آزادگذارنده)
در کودکانی که والدینی از این دست دارند، همراه شدن عامل خصومت با عامل آزادی موجب ایجاد رفتارهای پرخاشگرانه در شدیدترین حالت می‌شود. تحقیقات نشان داده‌است که والدین کودکان بزهکار، این الگوی تربیتی را درمورد فرزندانشان اعمال می‌کنند (شفر، 1993، به‌نقل از ماسن، 1383).
-
والدین سرد و کنترل‌کننده
تنبیه، اصلی‌ترین ابزار این‌گونه والدین به‌شمار می‌رود. پدرومادرهایی که تنبیه، سخت‌گیری و محدودیت زیاد نسبت به فرزندانشان اعمال می‌کنند، موجب ایجاد احساس خصومت شدید در آن‌ها می‌شوند.
سبک فرزندپروری ادراک‌شده از دیدگاه بامریند
الگوی دیگری که امروزه بیشتر از آن استفاده می‌شود، نظریات «دیانا بامریند»، 1960است. بامریند، نظرات خود را براساس پژوهش‌های انجام‌شده بر روی بیش از 100 کودک در سن مدرسه مطرح کرد. یافته‌های او، سه ویژگی «پذیرش و روابط نزدیک»، «کنترل» و «استقلال» را شناسایی کرد که در چهار سبک فرزندپروری ترکیب می‌شوند.
-
سبک مستبدانه
اولین مثال مقاله را یادتان هست؟ این دسته از والدین به احساسات و خواسته‌های کودکان‌شان توجهی ندارند و بیش از هرچیزی به قوانینی فکر می‌کنند که خود وضع کرده‌اند. رعایت قوانین، تنها مسئله‌ای است که برای این والدین اهمیت دارد. اگر کودک از آن‌ها بپرسد که «چرا باید این کار را بکنم؟» آن‌ها فقط می‌گویند: «چون من تعیین می‌کنم!» فرزندان والدین مستبد، معمولاً اطاعت کردن را خوب یاد می‌گیرند اما عزت‌نفس بسیار پایینی را شکل می‌دهند.
-
سبک سهل‌گیرانه
والدینی که سبک فرزندپروری سهل‌گیرانه دارند، برای فرزندانشان قوانینی وضع می‌کنند اما به نحوۀ اجرای آن‌ها توجه چندانی ندارند. این والدین اغلب باور دارند که هرچقدر کمتر در کارهای فرزندانشان دخالت کنند، آن‌ها به شیوۀ بهتری می‌توانند کارهای‌شان را پیش ببرند. والد سهل‌گیر، معمولاً تنها زمانی در کارهای فرزندش دخالت می‌کند که مشکلی جدی بروز کرده‌باشد. مثال دوم ابتدای مطلب را که فراموش نکرده‌اید؟ فرزندان این دسته از والدین معمولاً نازپرورده نامیده می‌شوند.
-
سبک طردگرایانه
«من تو خونه آزادم کلاً. هیچ‌کی هیچی بهم نمی‌گه!» این جمله را از زبان کودکی می‌شنوید که والدینی با سبک تربیتی طردگرایانه دارد. این‌گونه والدین، درگیری چندانی با فعالیت‌های فرزندشان ندارند. نمی‌پرسند که کودک در مدرسه چه وضعیتی دارد، درمورد دوستانش و جاهایی که می‌رود پرس‌وجو نمی‌کنند و به‌طور کل وقت زیادی با فرزندشان نمی‌گذرانند. حال‌وروز کودک برای این والدین، اهمیت چندانی ندارد. آن‌ها معتقد هستند که «بچه باید خودش گلیمش رو از آب بکشه بیرون!»
-
سبک مقتدرانه
سبک فرزندپروری مقتدرانه، ازنظر روانشناسان سالم‌ترین روش برای پرورش فرزند است. والدین در این شیوه، واقعیت‌ها را به کودکان خود منتقل می‌کنند و تمایل بیشتری برای پذیرش دلایل کودک خود در رد یک دستور نشان می‌دهند. آن‌ها رابطۀ گرم و صمیمی با فرزندشان دارند و درعین‌حال قاطعیت خود را نیز حفظ می‌کنند. بررسی‌ها نشان می‌دهند که والدین مقتدر اغلب فرزندان مسئولیت‌پذیری تربیت می‌کنند و بچه‌های آن‌ها ازنظر احساسی با مشکلات کمتری روبه‌رو می‌شوند. مثال سوم ابتدای مقاله، نمونه‌ای از برخورد این دسته از والدین به‌حساب می‌آید.
نکته
- همان‌طور که گفته‌شد، طبق دیدگاه بامریند، بهترین روش فرزندپروری، سبک مقتدرانه است. اما شاید بد نباشد این نکته را هم اضافه کنیم که الزاماً والدین، یک سبک ثابت را در پرورش فرزندانشان پیاده نمی‌کنند؛ بلکه در زمان‌های مختلف و براساس رویدادهای گوناگون ممکن است نمودهای متفاوتی از هر سبک را در برخورد با فرزندانشان داشته‌باشند.
- براساس دیدگاه بامریند، در سال 1972، پرسشنامه‌ای طراحی شده‌است با نام «پرسشنامۀ شیوۀ فرزندپروری (PSI)» که با استفاده از 30 جمله در یک مقیاس پنج‌درجه‌ای، سبک فرزندپروری را می‌سنجد.
مطلب مرتبط: تعریف هوش هیجانی + نشانه ها و راه های تقویت آن
سبک فرزندپروری از دیدگاه زیگلمن
«زیگلمن»، 1999 با ترکیب دو بُعد «فرزندپروری-پاسخ‌دهی» و «مطالبه‌کنندگی-کنترل‌کنندگی»، روش‌های ارتباطی والدین و فرزندان را در چهار گروه کلی تقسیم کرده‌است که در ادامه، معرفی‌شان می‌کنیم.
1. والدین مقتدر
والدین مقتدر، انعطاف‌پذیر و مطالبه‌کننده هستند. آن‌ها بر روی فرزندانشان اعمال کنترل می‌کنند اما درعین‌حال، پذیرنده و پاسخ‌دهنده هم هستند. این والدین، قوانینِ وضع‌شده را به‌طور پیوسته اجرا می‌کنند و دلیل و منطق آن‌ها را توضیح می‌دهند. این والدین، مقررات واضحی برای رفتارهای کودکان وضع می‌کنند. قاطع هستند ولی سخت‌گیر و تحمیل‌کننده نیستند. روش‌های انضباطی‌شان بیشتر حمایتی است تا تنبیهی. آن‌ها می‌خواهند کودکان‌شان ابراز وجود کنند. فرزندان والدین مقتدر، ازلحاظ اجتماعی مسئولیت‌پذیر، خودنظم‌ده و اهل مشارکت هستند.
2. والدین سهل‌گیر
این والدین نسبت به آموزش رفتارهای اجتماعی، سهل‌انگار هستند. نظم و ترتیب در این نوع خانواده‌ها حاکم است اما پایبندی اعضا به قوانین و آداب اجتماعی بسیار کم است. این تزلزل، در کودکان ایجاد بی‌بندوباری می‌کند و سبب می‌شود که نسبت به زندگی احساس مسئولیت نکنند. همچنین از دیگر ویژگی‌های فرزندان رشدیافته در چنین خانواده‌هایی، لجوج بودن و مقاومت‌شان دربرابر بزرگسالان است.
3. والدین مستبد
این والدین، قوانین را به‌طور انعطاف‌ناپذیری به کودک تحمیل می‌کنند. تنبیه و مقابله با رعایت نشدن قوانین، از ویژگی‌های اصلی آن‌هاست. والدین مستبد، ازنظر درخواست‌کنندگی و دستوردادن، در سطح بالایی هستند اما پاسخ‌دهنده نیستند.
4. والدین مسامحه‌گر
والدینی که کنترل پایین و پذیرش پایین را ترکیب می‌کنند، نسبتاً در پرورش کودکان‌شان غیرمداخله‌گر هستند. به‌نظر می‌رسد از فرزندانشان مواظبت نمی‌کنند و ممکن است آن‌ها را طرد کنند. والدین بی‌توجه هم کم‌توقع و هم طردکننده هستند.
تأثیر سبک فرزندپروری بر دورۀ نوجوانی فرزندان چیست؟
تحقیقات مؤسسۀ ملی سلامت روانی در ایالات متحده نشان می‌دهد کودکانی که از جانب والدین‌شان مورد سوء آزار جسمی و غفلت قرار گرفته‌بودند، احتمال انجام رفتارهای خشن و خشونت‌آمیز در آن‌ها خیلی زیاد بوده‌است (فراهانی، 1380). نتایج تحقیقات زیادی بیانگر این است که ازلحاظ آماری بین سبک های فرزند پروری و مشکلات رفتاری نوجوانان، ارتباط معنی‌داری وجود دارد. (ارگیزو و همکاران، 2006). تعدادی از رایج‌ترین ویژگی‌های رفتاری و شخصیتی افراد در سبک های فرزند پروری مختلف را در ادامه می‌بینید.
| فرزندان در خانواده‌های مستبد | گوشه‌گیری و انزواطلبی، کمبود اعتمادبه‌نفس، پرخاشگری، افسردگی، فقدان خلاقیت، فقدان کنجکاوی، ضعف در تصمیم‌گیری |
| فرزندان در خانواده‌های سهل‌گیر | هوش هیجانی پایین، مهارت‌های اجتماعی ضعیف، پرخاشگری، اعتمادبه‌نفس، پیشرفت تحصیلی کم، انتقادناپذیری، عدم همدلی با دیگران، خود برتربینی |
| فرزندان خانواده‌های طردکننده | استرس و اضطراب شدید، گوشه‌گیری، وابسته بودن به دیگران، درمعرض سوء‌مصرف مواد، مجبور بودن به تأمین کردن خود بهتنهایی، بزهکاری، پایین بودن عزت‌نفس، شادی کمتر، احساس شایستگی کمتر نسبت به هم‌سالان |
| فرزندان خانواده‌های مقتدر | مسئولیت‌پذیری، دلبستگی ایمن، همدلی و مهربانی، متکی بودن به خود، مقبولیت اجتماعی، موفقیت تحصیلی، سلامت روان بیشتر، درگیری کمتر با سوء‌مصرف مواد و بزهکاری |
فرزندپروری در خانواده‌های ایرانی بیشتر از کدام نوع است؟
شیوۀ فرزندپروری یک نوع دانش و آگاهی به‌شمار می‌رود. ما وقتی یک وسیلۀ برقی از بازار می‌خریم، حتما کاتالوگش را می‌خوانیم تا با نحوۀ استفادۀ درست از آن آشنا شویم. خب البته مقایسۀ انسان با اشیاء، قیاس مع‌الفارغی به‌نظر می‌رسد اما غرض آن است که بگوییم رفتار کردن با انسان آسان‌تر از وسیلۀ برقی نیست و بدون پیروی از ساختار و قاعده ممکن نمی‌شود. سبک های فرزند پروری، به‌نوعی درحکم کاتالوگ‌هایی هستند که می‌توانند چراغ راه پرورش فرزند باشند.
با تکیه بر پژوهش‌ها و داده‌های به‌دست‌آمده از تجارب روانشناسان ایرانی، می‌توان گفت که روش‌های مستبدانه، آسان‌گیرانه و مقتدرانه سه سبک رایج فرزندپروری در ایران به‌حساب می‌آیند.
سبک مستبدانه یا پدرسالارانه، معمولا دربین خانواده‌های قدیمی و سنتی رایج است و در گذشته بیشتر خانواده‌ها از این روش تربیتی استفاده می‌کردند. در این الگو، از نمایش قدرت استفاده می‌شود. بچه، به‌شدت ازسوی والدین کنترل و تصمیمات یک‌سویۀ آن‌ها به او تحمیل می‌شود. در این سبک، قوانین بسیار سخت‌گیرانه است و بچه‌ها در تصمیم‌گیری‌ها مشارکت ندارند.
متاسفانه در بسیاری از خانواده‌ها والدین اظهار می‌کنند که رابطۀ دوستانه‌ای با بچه‌های خود دارند، درصورتی‌که این تصور کاملاً اشتباه است. چراکه والد، باید جایگاه راهنما یا مشاور داشته‌باشد و مسیر صحیح انتخاب را به کودک نشان دهد؛ نه این‌که مانند دوست کارهای بچه را تأیید کنند و اقتدار و حرمت پدرومادری را زیرسوال ببرد (صدری، 1393).
در روش مقتدرانه، والدین افرادی پذیرا هستند و روابط بین اعضای خانوادهْ نزدیک و روش کنترل فرزندان سازگارانه است. فرزندان در این خانواده‌ها، استقلال مناسبی دارند و پدر و مادر درعین صمیمیت و محبت، اقتدار و قاطعیت خود را حفظ می‌کنند.
سخن پایانی
با توجه به مطالبی که در این مقاله گفته و دیدگاه‌های متفاوتی که بررسی شد، می‌توانیم در بهبود روابط والدین و فرزندان، درحد توان، تلاش کنیم. نباید فراموش کنیم که روش تربیتی والدین در رشد شخصیت فرزندان و سازگاری آنان با وضعیت‌های مختلف اجتماعی مؤثر است. روابط مطلوب میان والدین و فرزندان در سلامت روان فرزندان تأثیر فراوان دارد.
بهترین سبک های فرزند پروری در کودکان، روش‌هایی هستند که والدین به‌طور سازنده و غیرآسیب‌زننده به کنترل و ادارۀ رفتار کودک کمک می‌کنند. نکتۀ مهم آن‌که است که سبک فرزندپروری سالم به رابطۀ خوب و عمیق بین والدین و فرزند نیاز دارد و والدین باید آگاهانه تلاش کنند تا از پس این مسئولیت مهم برآیند. بهترین سبک فرزندپروری، سبک مقتدرانه است که می‌تواند موجب رشد شخصیتی و سلامت روان فرزندان شود.
مطلب مرتبط: خطاهای شناختی؛ معرفی اشتباهات ذهنی موثر بر رفتار
منابع
زمینه روانشناسی اتکینسون و هیلگارد، ویراست شانزدهم. ترجمۀ رفیعی، حسن و دلیر، مجتبی. (1398). تهران: انتشارات ارجمند.
احمدی، و؛ فصیحی‌زاده، ن؛ احمدی، س؛ دمیری، ح؛ خدیوی، م؛ برجعلی، ا. (1391). شیوه‌های فرزندپروری و خودشیفتگی در دانشجویان. مجموعه مقالات چهارمین کنگرۀ انجمن روانشناسی ایران (ویژه‌نامه).
پرچم، ا؛ فاتحی‌زاده، م؛ یاری، ح. (1391). مقایسۀ سبک های فرزند پروری بامریند با سبک فرزندپروی مسئولانه در اسلام. پژوهش در مسائل تعلیم و تربیت اسلامی، سال بیستم، دورۀ جدید، شمارۀ، 14 بهار: 1391.
غلامی تکالو، س؛ حیدر نیکخو، غ. (1394). بررسی شیوه‌های فرزندپروری و نقش آن در انسجام خانواده. کنفرانس ملی آینده‌پژوهی علوم انسانی و توسعه.
یکتاپرست، م و رحیمی، م. (1398). بررسی تغییرات در سبک های فرزند پروری ادراک‌شده درطول چهار نسل متوالی. نشریۀ علمی فرهنگی-تربیتی زنان و خانواده. سال پانزدهم. شمارۀ 51.
http://jafarhashemlou.blogfa.com
