بخش مهمی از زندگی همۀ افراد را خواب تشکیل می‌دهد. ما خیلی‌وقت‌ها به دلایلی به‌جز خستگی از فعالیت‌ها روزمره و کسالت ناشی از بابت بیماری به رخت‌خواب می‌رویم. گاهی می‌خوابیم تا از افکار ناراحت‌کننده و گیر افتادن در تلۀ نشخوار فکری فرار کنیم. اما خواب دیدن واقعا راه رهایی از افکار منفی و روزمره زندگی است؟ اصلا علت این که می‌خوابیم چیست؟ رویا یا کابوس چطور اتفاق می‌افتند؟ در این مقاله، به همۀ این سوالات پاسخ می‌دهیم تا از یکی از رازآمیزترین فعالیت‌های بشر، یعنی خواب دیدن، سردربیاوریم.
لیست مطالب
خواب دیدن چه مراحلی دارد؟
سال 1930 با شروع پژوهش دربارۀ خواب، آغاز روش‌هایی برای اندازه‌گیری عمق خواب تعیین و امکان تشخیص زمان وقوع رویا فراهم شد. در این پژوهش‌ها، نمودارهایی از فعالیت‌های الکتریکی پوست سر به‌وسیلۀ نگاره‌های الکتریکی مغز (الکتروآنسفالوگرام/ EEG) ثبت می‌شد.
شاید این نگاره‌های الکتریکی، شاخصی نسبتاً ابتدایی از مغز باشند اما در مطالعات مربوط به خواب بسیار سودمند واقع شدند. با تجزیه و تحلیل امواج مغزی این موضوع به اثبات رسید که خواب دیدن شامل پنج مرحله است: چهار مرحلۀ خواب با عمق‌های متفاوت و مرحلۀ پنجم خواب با حرکات سریع چشم (آر ای ام – REM).
مراحل خواب NON-REM
در طی مراحل این بخش از خواب، حرکات چشم متوقف می‌شود و ضربان قلب و تنفس به‌شکل چشم‌گیری کاهش پیدا می‌کند. مشخصۀ این مراحل، وجود مغزی نافعال در بدنی آرام‌گرفته است.
مرحلۀ اول خواب (امواج آلفا):
موج‌های مغزی فرد در این مرحله، طرح منظمی شامل 8 تا 12 هرتز (چرخه در ثانیه) است. در این مرحله، رفته‌رفته از نظم موج‌های مغزی و دامنۀ آن‌ها کاسته می‌شود.
مرحلۀ دوم خواب (مجموعۀ k):
نمایان شدن دوک‌ها که مجموعۀ منظمی از پاسخ‌های بین 12 تا 16 هرتز است، در این مرحله دیده می‌شود. افت‌وخیزهای تند و گه‌گاهی دامنۀ EEG هم که مجموعۀ K نامیده می‌شود، در مرحلۀ دوم خواب اتفاق می‌افتد.
مرحلۀ سوم و چهارم خواب (امواج دلتا):
بیدار کردن فرد در این مراحل، بسیار دشوار است. مرحلۀ سوم و چهارم خواب با ظهور امواج دلتا مشخص می‌شود.
مرحلۀ خواب REM
در بزرگسالان، یک ساعت بعد از به خواب رفتن، EEG نیز تغییراتی را ثبت می‌کند اما شخص در این مرحله بیدار نمی‌شود. حرکات سریع چشم در مرحلۀ خواب آر ای ام اتفاق می‌افتد. این حرکات آ‌ن‌قدر مشهود است که می‌توان آن‌ها را زیر پلک‌های بسته مشاهده کرد.
در این مرحله، فعالیت مغز به اندازۀ زمان بیداری است و مشخصۀ آن وجود مغزی فعال در بدنی کم‌وبیش فلج است. مراحل مختلف خواب چندین‌بار در طی شب تکرار می‌شود و هربار شامل مقداری خواب رِم و NON-REM است. اما شروع خواب با مراحل NON-REM اتفاق می‌افتد.
مطلب مرتبط: فلج خواب یا بختک چیست و چگونه اتفاق می‌افتد؟
چرا می‌خوابیم؟
«دیل ادگار» و «ویلیام منت»، دو پژوهشگری بودند که مانند شما این سوال به ذهنشان آمد که «چرا می‌خوابیم؟» و به دنبال جواب محکمی برای آن رفتند. آن‌ها الگوی «فرایند متضاد» را دربارۀ خواب و بیداری ارائه دادند. طبق الگوی فرایند متضاد، سائق خواب، تعادل حیاتی و فرایند هشیارساز وابسته به ساعت، خواب و بیداری ما را تعیین می‌کند.
خواب به تعادل حیاتی کمک می‌کند تا سطح هشیاری لازم را در زمان بیداری بهدست آوریم. فرایند هشیارساز وابسته به ساعت نیز همان ساعت زیستی است.
ساعت زیستی، دورۀ هشیاری را کنترل می‌کند که اصطلاحاً دوره‌های شبانه‌روزی نامیده می‌شود. ساعت زیستی، بدن تحت تأثیر نور قرار دارد. این دو بخش با یکدیگر تعامل می‌کنند و چرخۀ شبانه‌روزی خواب و بیداری را به‌وجود می‌آورند.
رویا چیست؟
رویاها، داستان‌ها و تصاویری هستند که ذهن هنگام خواب دیدن می‌سازد. رویاها افراد را خوشحال یا غمگین می‌کنند یا ممکن است باعث ترسشان شوند و به فرد کمک می‌کنند تا خاطرات، عادات و مهارت‌های خود را تجزیه‌وتحلیل کند. رویا درواقع تمرینی برای چالش‌های مختلف فرد در طول روز است.
رویاها در هر بخشی از خواب ممکن است اتفاق بیفتند اما واضح‌ترین و بیشترین رویا دیدن در خواب REM (حرکت سریع چشم) اتفاق می‌افتد. مطالعات نشان می‌دهند که امواج مغزی درطول چرخه‌های REM به‌اندازۀ زمان بیداری ما فعال هستند. مسئول ایجاد خواب REM ساقۀ مغز است و مسئول ایجاد رویا، مغز جلویی.
یکی از مطالعات دربارۀ رویا نشان می‌دهد که رویاها بیشتر از تخیل نشأت می‌گیرند و سلامت روانی هم بر محتوای رویا بسیار تاثیر می‌گذارد. محتوای رویاها معمولاً همان افکار شخصی هستند و براساس فعالیت‌های اخیر، مکالمات یا سایر فعالیت‌های زندگی تشکیل می‌شوند.
یکی از نکات قابل توجه دربارۀ رویا این است که تعامل‌های پرخاشگرانه و هیجانات منفی در رویاها بیشتر از تعاملات دوستانه و هیجانات مثبت است. حالا با این توضیح، می‌توانیم برویم سراغ نظریات مختلفی که هرکدامشان، دلیل خواب دیدن را از منظری مشخص، بررسی می‌کنند.
مطلب مرتبط: راهکارهایی برای تنظیم خواب در سال کنکور
مهم ترین نظریات دربارۀ رویا دیدن چیست؟
رویاها، نقش‌های متفاوتی ایفا می‌کنند. نظریه‌پردازانی که در سال‌های متمادی روی فرایند خواب دیدن پژوهش کردهاند، هرکدام از این نقش‌ها را از زاویۀ دید خودشان، توضیح می‌دهند.
آموزشی برای جنگ و گریز:
آمیگدال، بخشی از مغز است که با غریزۀ بقا و پاسخ جنگ و گریز مرتبط است. این بخش در زمان خواب دیدن فعال می‌شود. نظریه‌ای ادعا می‌کند از آن‌جایی‌که آمیگدال درطول خواب فعال‌تر است، پس خواب دیدن روشی است برای آماده‌سازی مغز برای مقابله با یک تهدید. این مدعا به نظریۀ «استراتژی رویا» معروف است و تئوری «شبیه‌ساز رویا» هم آن را تأیید می‌کند.
خبر خوب این‌که ساقۀ مغز درطول خواب REM با ارسال سینگال‌های عصبی، عضلات را شل می‌کند و این باعث می‌شود که در خواب مشت نزنید یا سعی نکنید که بدویید و جنگ و گریزتان بدون تلفات باشد.
منبع خلاقیت:
تعدادی از تحقیقات ثابت کردهاند که رویاها به تسهیل گرایش‌های خلاقانه کمک می‌کنند. برخی از هنرمندان هم این نکته را گفته‌اند که برایشان پیش آمده با یک ایدۀ خوب برای ساخت یک موسیقی یا فیلم از خواب بیدار شوند. شاید دلیل این اتفاق، نبودِ آن فیلتر زندگی روزمره در رویاها باشد. یعنی محدودیتی که زندگی برای مغز در طول روز ایجاد می‌کند، هنگام خواب کنار گذاشته می‌شود.
«پل مک‌کارتنی» از گروه «بیتلز» آهنگ معروف خود به‌نام «Yesterday» را در خواب دیده‌است. سایر هنرمندان، از «ویلیام بلیکِ» شاعر گرفته تا «ویلیام بلیکِ» فیلم‌ساز، ادعا کردهاند که که برای الهام و خلاقیت به رویاهایشان تکیه کردهاند. «جک نیکلاس» گلف‌باز هم بعد از سازماندهی مشکل خود در خواب، نوسان گلف خود را حل کرد.
تقویت حافظه :
رویاها را اهرمی برای بهخاطر سپردن اطلاعات و خاطرات معرفی می‌کنند. درواقع افراد در رویاها به ثبت خاطرات مهم و آنچه یاد گرفته‌اند، می‌پردازند و خودشان را از خاطرات کم‌اهمیت و افکار بیهود خلاص می‌کنند. رویاها به حافظه کمک می‌کنند تا اطلاعات را به‌طوری موثرتر ذخیره کند.
تنظیم عاطفه:
رویاها به فرد کمک می‌کنند تا به بیان و مقابله با عواطف، احساسات، هیجانات و ضربات روحی‌‌ای بپردازد که در دنیای بیداری ترس از بیان آن‌ها را دارد. درواقع، فرد خواب را دنیای امن خود می‌داند.
چرا رویای عجیب می‌بینیم؟
«چرا بعضی از خواب‌ها و رویاهای ما این‌قدر عجیب‌اند؟» علت این اتفاق ممکن است با انتقال‌دهنده‌های عصبی و مواد شیمیایی مغز مرتبط باشد. برای مثال درطول خواب REM برخی از این انتقال‌دهنده‌ها نقش بارزتری دارند و برخی هم سرکوب می‌شوند. برای مثال، «دوپامین» در خواب به سورئال شدن خواب کمک می‌کند. عواملی همچون: سلامت جسمانی، سلامت روان، تغذیه و استفاده از وسایل الکترونیکی همچون لپ‌تاپ و تلویزیون نیز بر رویا دیدن یا کابوس دیدنتان اثر می‌گذارند.
مطلب مرتبط: نقش انتقال دهنده های عصبی در اختلالات روانی چیست؟
عوامل موثر بر رویا چیست؟
تا حالا فکر کرده‌اید که چطور می‌توان رویای بهتری داشت؟ چه چیزهایی روی رویاها اثر دارند؟ خب پاسخ بسیار ساده است. همان عواملی که کمک می‌کنند بیداری بهتری داشته‌باشید، روی خواب و رویا هم تأثیر دارند. اولین مولفۀ مهم و اثرگذار، سلامت جسمی است که در این مورد، شامل میزان خواب می‌شود.
کمبود خواب، برای یکی دوشب می‌تواند آن بخش از مغز شما را که مربوط به خواب REM است فعال‌تر کند و رویای واضح‌تری تجربه کنید. اختلالات سلامت روان، مولفۀ اثرگذار بعدی است. اختلالاتی مانند اختلال افسردگی، اختلالات اضطرابی و همچنین اختلال دوقطبی می‌تواند باعث ایجاد رویاهای شدید و آزاردهنده و کابوس‌های بسیار منفی شود.
مولفۀ بعدی، توجه به تغذیه است. عادت‌های غذایی با تاثیر انتقال‌دهنده‌های عصبی و طریقۀ هضم غذا روی کیفیت خواب و رویا اثر دارند. برای مثال غذا خوردن با فاصلۀ کمی قبل از خواب و یا شام سنگین میل کردن باعث احساس سنگینی و به درستی هضم نشدن غذا شده و در نتیجه باعث می‌شود خواب بد یا کابوس ببینید.
نور آبی ساطع شده از صفحۀ مانتور و تبلت نیز می‌تواند باعث خوابی عجیب باشد. مطمئناً تماشای برنامۀ موردعلاقۀ شما قبل از خواب به شما حس خوبی می‌دهد اما وقتی به خواب می‌روید به لطف نور آبی ساطع شده از لپ‌تاپ و تبلت می‌تواند بر رویای شما تاثیر بگذارد.
مطالعاتی نیز بر روی کودکان انجام شده که نشان می‌دهد تماشای تلویزیون قبل از خواب کابوس دیدنشان را بیشتر می‌کند. البته کارشناسان می‌گویند دلیل این اتفاق ممکن است این باشد که کودکان تصاویر جعلی را از واقعی به خوبی تشخیص نمی‌دهند و بنابراین دیدن تصاویر تلویزیونی قبل از خواب ممکن است آن‌ها را بترساند. البته این موضوع برای برخی از بزرگسالان هم صدق می‌کند.
علت اصلی خواب دیدن چیست؟
چرا خواب می‌بینیم؟ خواب دیدن چطور و به چه علتی اتفاق می‌افتد؟ آیا همه خواب می‌بینند؟ رویاها چه معنایی دارند؟ برخی دانشمندان می‌گویند رویاها هیچ هدف یا معنایی ندارند و برخی دیگر نیز می‌گویند ما برای سلامت ذهنی، عاطفی و جسمی خود رویا می‌بینیم. «ما حتی در زمان خوابیدن هم فکر می‌کنیم»؛ این جمله شاید مهم‌ترین دلیل برای خواب دیدن باشد.
پژوهشگران در تحقیقی از ۸۹ داوطلب خواستند که خواب‌ها و رؤیا‌هایشان را به‌طور روزانه یادداشت کنند. در آخر متوجه شدند احساساتی که در خواب تجربه می‌کنیم، با احساسات زمان بیداری ما مرتبط است. روانشناس و روان‌کاو معروف اتریشی، «زیگموند فروید» معتقد است که رویا دریچه‌ای به ناخودآگاه فرد است و آن را آشکار می‌کنند.
فروید، می‌گفت رویاها راهی برای ارضای امیال و خواسته‌هایی هستند که برای جامعه قابل قبول نیست. «اوانز» نیز گفته‌است: «رویا، دوره‌ای است که در آن مغز از دنیای بیرونی فارغ می‌شود و به سازماندهی اطلاعاتی می‌پردازد که درطول روز دریافت کرده‌است.» «هابسون»، رویا دیدن را تصویرسازی دیداری و ناتوانی در یادآوری می‌داند.
از نظر عصب‌شناسان دانشگاه ژنو، خواب و رؤیا نوعی روش درمانی برای اختلالات اضطرابی است. دانشمندان افراطی نیز می‌گویند وظیفۀ اصلی رویا این است که نورون‌های مغز را به حرکت دسته‌جمعی وادار کنند و تنها دلیل معنادار بودن رویا، تخلیه‌های الکتریکی مغز است.
با این‌که اغلب مردم صبح‌ها و به‌هنگام بیدار شدن، خواب خود را بهخاطر نمی‌آورند اما شواهد نشان می‌دهد این افراد به اندازۀ آن‌هایی که خوابشان را فراموش نکرده‌اند، خواب می‌بینند.
مطلب مرتبط: مهم ترین نظریه های فروید چیست؟
رویای شفاف
خوابی که در آن می‌دانید درحال خواب دیدن هستید رویای شفاف نام دارد. تحقیقات نشان داده‌اند که رویای شفاف با افزایش فعالیت در بخش‌هایی از مغز که معمولاً درطول خواب آرام هستند، همراه است.
رویای شفاف یک حالت مغزی بین خواب REM و بیداری است و نظریات به این نکته اشاره دارند که مسئول رویای شفاف، آن بخشی از مغز است که هنگام خواب درحال استراحت است.
چطور خوابمان را فراموش نکنیم؟
«آیا ما هرشب خواب و رویا می‌بینیم؟»، «چه‌جوری خوابی رو که دیدیم فراموش نکنیم؟» بیشتر مردم هرشب خواب می‌بینند اما به‌سادگی محتوای خواب و رویایشان را بهخاطر نمی‌آروند مگر این‌که حین رویا دیدن از خواب بیدار شوند. دو راه وجود دارد که تحقیقات تاحدی استفاده از آن‌ها را برای از یاد نبردن رویاها پیشنهاد می‌کنند.
راه اول این است که به خودتان قبل از خواب بگویید که می‌خواهید رویایتان را ازیاد نبرید و بهخاطر بسپاریدش. اگر این جمله، آخرین فکر ذهنی شما باشد، احتمالاً با رویایی که هنوز در حافظه‌تان تازه است از خواب بیدار خواهیدشد.
راه دوم، نوشتن است. از آن‌جایی‌که از یاد بردن رویا بعد از بیدار شدن به‌سادگی و سریع اتفاق می‌افتد، پیشنهاد می‌شود همان لحظۀ اول بیداری، قبل از فکر کردن به هر موضوع دیگری محتوای خوابتان را روی یک برگه یا در نوت گوشی یادداشت کنید.
چطور کابوس می‌بینیم؟
کابوس، رویایی ترسناک و ناراحت‌کننده است که می‌تواند به‌دلیل اضطراب، استرس یا واکنش به برخی داروها باشد. اگر جزو افرادی هستید که مرتباً کابوس می‌بینند، این کابوس‌ها حاوی پیامی برای شماست که لازم است به آن توجه کنید.
برخی محققان، رویاهای منفی را تکرار تهدید نامیده‌اند و می‌گویند افراد، تهدیدهایی را که در زندگی با آن روبه‌رو می‌شوند، در ذهنشان و به‌وسیلۀ کابوس‌های شبانه برای خود تکرار می‌کنند. اختلال کابوس شبانه، در دختران بیشتر از پسران و در بزرگسالان کمتر از کودکان گزارش می‌شود.
اگر کابوس‌ها در طول مدت زیادی ادامه پیدا کردهاند، ممکن است به اختلال خواب دچار شده‌باشید و بهتر است به دنبال درمان بروید چراکه این احتمال وجود دارد که عملکرد شما را در زندگی، کار و تحصیلتان تحت تأثیر قرار دهد.
علل کابوس‌های شبانه که در راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی DSM-5 به آن‌ها اشاره شده‌است، شامل این موارد می‌شود:
- خواب‌هایی طولانی و به‌شدت ناراحت کننده که به‌خوبی در یاد می‌مانند و به دفعات تکرار می‌شوند. مضمون این خواب‌ها تلاش فرد برای فرار از موقعیت‌های خطرناک است.
- بعد از بیدار شدن از خواب ناراحت‌کننده، حواس فرد سریعا سرجای خودش می‌آید و فرد هشیار و گوش‌به‌زنگ می‌شود.
- این آشفتگی باعث رنج و عذاب و نقص در عملکرد اجتماعی، شغلی و سایر زمینه‌های مهم زندگی می‌شود.
مطلب مرتبط: مهم ترین تکنیک های آرام سازی ذهن در روانشناسی
چطور خواب خوب ببینیم؟
می‌توانیم محتوای رویای خود را کنترل کنیم؟ اگر به‌طور مداوم خواب بد می‌بینید، برای درمان به سراغ تصویرسازی بروید. در طول روز خوابتان را بهخاطر بیاورید اما این‌بار نویسندۀ پایان داستان خوابتان خودتان باشید و برایش یک پایان خوش درست مثل سریال‌های ایرانی تصور کنید.
دو پژوهش در زمینۀ کنترل محتوای رویا انجام شده‌است که خلاصه‌ای از یافتههای آن‌ها را در ادامه می‌خوانید.
- تلقین ضمنی پیش از رویا: در تحقیقی از آزمودنی‌ها خواسته‌شد که قبل از خواب عینک قرمز بزنند. با این‌که آزمودنی‌ها از روند و نتیجۀ تحقیق باخبر نبودند اما درنهایت بسیاری از آن‌ها گزارش دادند که رویایی با زمینۀ قرمز دیده‌اند.
- تلقین صریح پیش از رویا: در تحقیق دیگری از آزمودنی‌ها خواسته‌شد سعی کنند رویایی ببینند که ویژگی شخصیتی موردعلاقه‌شان در آن باشد. اغلب آزمودنی‌ها دست‌کم یک رویا با ویژگی شخصیتی موردعلاقۀ خود گزارش کردند.
اگر کودکی دارید که مدام خواب‌های بد می‌بیند، سعی کنید شکل بهتری خواب بد را برای او توصیف کنید. مثلا اگر خواب می‌بیند عنکبوت یا حشره‌ای او را اذیت می‌کند، از مهربان بودن حشرات برایش داستانی بگویید و تصویر ذهنی او را تغییر دهید.
سخن پایانی
در این مقاله از وبلاگ روان آموز سعی کردیم تا توضیحاتی جامع و کامل دربارۀ خواب در اختیارتان بگذاریم، چنانچه سوال، انتقاد و یا پیشنهادی دارید، با ما در قسمت نظرات درمیان بگذارید.
منابع :
