اختلال سوماتیک سمپتوم را می‌شناسید؟ در این مقاله درباره‌ی «اختلال سوماتیک سمپتوم» حرف خواهیم‌زد که پیش‌تر با نام اختلالات روان تنی شناخته می‌شد.
لیست مطالب
تابه‌حال شده‌است که در بدنتان دردی احساس کنید و به هزار و یک دکتر برای یافتن علت آن مراجعه کنید و همگی متفق‌القول به شما بگویند که به‌لحاظ جسمانی سالم هستید و مشکل خاصی وجود ندارد؟
اگر چنین تجربه‌ای داشته‌باشید، می‌دانید که این تشخیص باعث دلگرمی نمی‌شود و از میزان نگرانی یا دردتان هم نمی‌کاهد. شما همچنان درد دارید. ممکن است حتی دچار بی‌خوابی و مشکلاتی در عملکرد روزانه‌تان بشوید. این دردهای نادیدنی آزاردهنده از کجا می‌آیند؟
اختلالات مرتبط با سوماتیک سمپتوم چیست؟
اختلال روان تنی چیست؟ اختلال سایکوسوماتیک به چه معناست؟ قبل از هرچیز باید شفاف‌سازی کنیم که موضوع موردبحث ما تنها یک اختلال نیست، بلکه مجموعه‌ای از اختلالات در این طبقه‌ی تشخیصی قرار می‌گیرند.
واژه‌ی روان تنی یا سایکوسوماتیک، درواقع به همان طبقه‌ی اختلالات «سوماتوفرم» سابق در DSM-4 اشاره می‌کند که منسوخ و منقضی شده‌است. بنابراین اگر بخواهیم دقیق‌تر و مطابق DSM-5 صحبت کنیم، باید به‌جای استفاده از اختلالات سوماتوفرم، بگوییم «اختلال سوماتیک سمپتوم و اختلالات مرتبط با آن».
دکارت در مفهوم دوگانه‌انگاری‌اش، در ابتدا ذهن و جسم را جدا از هم می‌دانست. اما بعدها اذعان کرد که روان و جسم چندان از هم جدا نیستند و تاثیرات متقابلی بر یکدیگر دارند؛ علاوه‌بر این توضیح داد که مغز است که هشیاری، احساسات و ادراک را می‌سازد.
براساس ارتباط متقابل جسم و روان، می‌توانیم اختلال سوماتیک سمپتوم و اختلالات مرتبط با آن را این‌طور تعریف کنیم: اختلالات روانی یا مشکل روان‌پزشکی که به‌صورت سمپتومهای بدنی یا نگرانی برای آن نشان داده‌شوند.
یعنی ممکن است در جسم ما مشکل خاصی وجود نداشته‌باشد، اما به‌خاطر استرسی که مدت زیادی تحت فشار آن بوده‌ایم یا عصبانیت‌های مکرری که دیگر تحملشان برایمان سخت شده‌است، ناگهان یک‌روز دچار درد معده‌ی شدیدی شویم بدون آن‌که علتی جسمانی درکار باشد.
درحالت شدید و قرار داشتن مستمر تحت استرس، ممکن است این معده‌درد که درابتدا صرفا نشان‌دهنده‌ی مشکل یا فشاری روانی است، نهایتا به سبک زندگی ناسالم و رفتارهای مخرب اضافه بشود و اثر جسمانی هم ایجاد کند و فرد رسما مبتلا به زخم معده بشود.
نکته‌ی مهم اما آن است که اتفاقاتی که ازنظر روانشناختی معنادارند، قبل از ابتلا به بیماری جسمانی، حضور داشته‌باشند و به ایجاد یا پیشرفت بیماری کمک کنند.
پس علائم اختلال روان تنی سابق شامل مشکلات و نشانه‌هایی هستند که فرد به‌طور جسمانی احساس می‌کند اما پایه‌ی زیستی برایشان پیدا نمی‌شود (در طبقه‌ی تشخیصی امروزه، اگر هم پیدا بشود، عامل روانی مقدم بوده‌است).
مطلب مرتبط: مکانیسم های دفاعی رایج در روانشناسی + مثال
بررسی اختلالات روان تنی در DSM-5
لیست بیماری‌های روان تنی در DSM-5 نسبت به DSM-4 تغییراتی داشته‌است. درحال حاضر انواع اختلالات سایکوسوماتیک در DSM-5 شامل چهار اختلال اصلی می‌شود؛ از جمله:
- اختلال سوماتیک سمپتوم
- اختلال تبدیلی
- اختلال ساختگی
- اختلال اضطراب بیماری
فراموش نکنید که گفتیم اسم طبقه‌ی تشخیصی این اختلالات تغییر پیدا کرده و اولین اختلال سردم‌دار، نام این طبقه شده‌است.
1. اختلال سوماتیک سمپتوم
لغت سوماتیک سمپتوم یعنی نشانه‌ی بدنی. افراد مبتلا به این مشکل، درباره‌ی سلامت خود به‌شدت نگران هستند. معمولا باور دارند به یک‌بیماری مبتلا شده‌اند و از نشانه‌های بدنی رنج می‌برند اما پزشکان نمی‌خواهند بیماری آن‌ها را تشخیص دهند.
این نگرانی‌ها معمولا به سمپتومهای افسردگی منجر می‌شوند. بسیاری از این افراد متأسفانه بی‌دلیل مورد عمل جراحی قرار می‌گیرند یا بدون هیچ‌گونه ضرورتی، مراحل معاینات مختلف را طی می‌کنند.
به‌نظر می‌رسد دردی که این افراد احساس می‌کنند (اگر درد داشته‌باشند)، اساس فیزیولوژیک یا نورولوژیک ندارد. بسیار شدیدتر از دردی است که از یک عارضه‌ی فیزیکی خاص انتظار می‌رود و مدت‌ها بعد از آسیب فیزیکی ادامه می‌یابد (درحالی‌که مثلا ضرب‌دیدگی باید در مدت کوتاهی خوب شود).
بنابراین در اختلال سوماتیک سمپتوم، یک یا چند سمپتوم حضور دارند که به‌شدت ناراحت‌کننده هستند یا زندگی روزمره را مختل می‌کنند.
همچنین افکار، احساسات و رفتارهای افراطی در رابطه با این سمپتومهای سوماتیک یا نگرانی‌های مرتبط با سلامت، وجود دارند؛ مثل: افکار دائمی درمورد میزان خطرناک‌بودن سمپتوم‌ها، اضطراب شدید و دائمی درباره‌ی سلامت خود یا درباره‌ی سمپتوم‌ها، صرف زمان و انرژی زیاد توسط فرد برای نگرانی درمورد این نشانه‌ها.
ممکن است هیچ‌کدام از سمپتوم‌ها به‌طور پیوسته حضور نداشته‌باشند، اما نگرانی فرد از حضور آن‌ها دائمی است (معمولا بیشتر از 6ماه). این اختلال ممکن است همراه درد غالب باشد.
مطلب مرتبط: معرفی خطاهای شناختی در روانشناسی
2. اختلال تبدیلی
ویژگی اصلی اختلال تبدیلی، حضور سمپتوم‌هایی است که در حرکات فیزیکی یا عملکرد حواس پنجگانه‌ی فرد تأثیر می‌گذارند و عملکرد عادی سیستم عصبی مرکزی را مختل می‌کنند. اما بعد از معاینه‌ی دقیق، با هیچ‌یک از عارضه‌ها یا بیماری‌های نورولوژیک شناخته‌شده مطابقت ندارند.
برای تشخیص رسمی این اختلال، نشانه‌ها باید باعث رنج و عذاب فرد شده‌باشند یا عملکرد اجتماعی، شغلی یا سایر عملکردهای شخصی و اجتماعی او را مختل کنند.
مثلا فرد یک‌روز از خواب بیدار می‌شود و گزارش می‌کند که جایی را نمی‌بیند. فرد ناگهان نابینا شده‌است و مراجعه به چشم‌پزشک‌های مختلف نتیجه‌ای ندارد؛ چون همه‌شان گزارش می‌کنند که هیچ علت زیستی مشخصی وجود ندارد، چشم فرد کاملا سالم است و مشکلی ندارد!
سمپتومهای حرکتی معمول در این اختلال عبارت‌اند از فلج، عدم‌تعادل، ضعف در عملکرد حرکتی بعضی اندام‌ها، ازدستدادن قدرت ماهیچه‌ها، راه‌رفتن نااستوار، قرارگرفتن دست‌ها یا پاها در ژست‌های غیرعادی و… . سمپتومهای حسی معمولی عبارت‌اند از: نابینایی، ناشنوایی، ازدستدادن حس لامسه، درد، دوبینی و انواع هالوسینیشن.
مطلب مرتبط: نوروتراپی چیست و چه بیماری هایی را درمان می کند؟
اسپسیفایر نوع سمپتوم اختلال تبدیلی می‌تواند شامل موارد زیر باشد
- ضعف یا فلج
- حرکات غیرعادی (لرزش، اختلال راه‌رفتن و…)
- سمپتومهای قورت‌دادن
- سمپتوم گفتار (گفتار مبهم)
- حملات صرعی یا انواع تشنج
- بی‌حسی یا کاهش حسی
- سمپتومهای حسی خاص (مشکلات بینایی، بویایی یا شنوایی)
- سمپتومهای مختلط
در اسپسیفایر صرع، کل بدن بیماران به‌مدت چند دقیقه به حالت غیرعادی می‌لرزد و به‌نظر می‌رسد که هشیاری بیماری مختل شده یا بیمار کاملا ناهشیار است. این وضعیت ممکن است به تشنج‌های صرعی شبیه باشد اما برخلاف آن‌ها، فعالیت الکتریکی مغز اصلا مختل نمی‌شود. ممکن است بیمار به زمین بیفتد و بی‌حرکت بماند یا به محرک‌های محیطی پاسخ ندهد.
3. اختلال ساختگی
در اختلال ساختگی، فرد خودش را به دیگران به‌عنوان یک شخص بیمار، معلول جسمی یا مجروح معرفی می‌کند، سمپتوم‌ها یا علائم فیزیکی یا روانی را به دروغ نشان می‌دهد، یا عمدا خودش را به جراحت، آسیب یا بیماری دچار می‌کند و همه‌ی این کارها را مشخصا با هدف فریب‌دادن دیگران انجام می‌دهد.
این رفتارهای فریب‌کارانه، حتی زمانی که پاداش‌های بیرون آشکاری وجود ندارند هم به‌وضوح مشخص هستند.
اختلال ساختگی هم می‌تواند تحمیل‌شده به خود باشد و هم تحمیل‌شده به دیگران! یعنی فرد ممکن است به‌دروغ، بیماری‌های فیزیکی را به دیگران نسبت دهد یا حتی کاری کند که در آن‌ها واقعا سمپتوم فیزیکی به‌وجود آید؛ مثلا ممکن است والدین یا پرستاران به‌دروغ بیماری را به فرزندان یا بیماران نسبت دهند.
علت اصلی این کار معلوم نیست ولی اکثر آن‌ها از این‌که به‌خاطر مراقبت و نگهداری از بیماران مورد ستایش و تحسین قرار می‌گیرند، لذت می‌برند.
تفاوت تمارض با اختلال ساختگی
ممکن است خیلی‌ها تمارض را با اختلال ساختگی اشتباه بگیرند. درحالی‌که این‌دو، یک مفهوم نیستند. تمارض زمانی است که فرد عمدا خودش را به مریضی می‌زند و سمپتومهای بیماری را به‌وجود می‌آورد تا از موقعیت‌های دوست‌نداشتنی بیرونی فرار کند؛ مثلا سربازی نرود و از کارکردن فرار کند یا نفعی خارجی کسب کند مثلا پول یا داروهای تجویزی را به‌دست بیاورد.
اما در اختلال ساختگی، ادعای داشتن بیماری جسمی، زمانی که بیماری وجود ندارد، صرفا نقشه‌ای برای فرار از کار یا یک موقعیت ناخوشایند بیرونی نیست، بلکه گاهی روشی برای مقابله دربرابر استرس است یا ممکن است راهی برای دریافت توجه بیشتر ازسوی دیگران باشد. به هرحال علت واضحی برای ایجاد ارادی و عامدانهی این مشکل وجود ندارد.
افراد مبتلا به اختلالات ساختگی معمولا دروغگویانی با اهداف روانشناختی هستند که از پزشکی و اصطلاحات پزشکی، دانش نسبتا کاملی جمعآوری کردهاند. اختلال ساختگی جایی بین تمارض و اختلالات تبدیلی قرار میگیرد. سمپتومهای این اختلال تحت کنترل ارادی فرد هستند.
دانستن این نکته هم خالی از لطف نیست که وقتی با افراد متمارض وقتی درمورد سمپتوم‌هایشان مصاحبه می‌شود، حالت دفاعی به خود می‌گیرند ولی بسیاری از افراد مبتلا به اختلالات سوماتیک سمپتوم، درباره‌ی سمپتومهای خود، بی‌تفاوتی تعجب‌برانگیزی (بی‌تفاوتی زیبا) نشان می‌دهند؛ به‌ویژه هنگامی که سمپتومهای آن‌ها برای اکثر مردم خیلی نگران‌کننده است.
مطلب مرتبط: علائم و راه های درمان استرس و اضطراب چیست؟
4. اختلال اضطراب بیماری
اختلال اضطراب بیماری یعنی ترس مکرر و دائمی از مبتلابودن یا مبتلاشدن به یک بیماری خطرناک و کشف‌نشده. فرد درباره‌ی سلامت خود به‌شدت اضطراب دارد، به‌آسانی درباره‌ی سلامت خود نگران می‌شود و رفتارهای بسیار افراطی در رابطه با سلامت دارد یا رفتارهای اجتنابی ناسازگارانه نشان می‌دهد.
علت این مشکل سوءتفسیر علائم یا سمپتومهای جسمی است؛ هرچند پزشکان، بعد از یک‌معاینه‌ی کامل و جامع، برای آن هیچ‌گونه علت پزشکی کشف نمی‌کنند. اگر هم علتی کشف کنند، بسیار خفیف و قابل چشم‌پوشی خواهدبود. اما معاینه‌ها و دلگرمی‌‌دادن‌های پزشکان از شدت این ترس نمی‌کاهد.
در اختلال اضطراب بیماری، اشتغال ذهنی درباره‌ی ابتلا به بیماری‌های خطرناک باید به رنج شخصی و نقص شدید در عملکرد اجتماعی یا شغلی منجر شده‌باشد و حداقل 6ماه ادامه داشته‌باشد.
مطلب مرتبط: علائم و راه های درمان استرس و اضطراب چیست؟
سخن پایانی
بعد از آشنایی با اختلال سوماتیک سمپتوم و اختلالات مرتبط با آن، همان‌طور که در کتاب آسیب‌شناسی «گنجی» یا «کاپلان و سادوک» خوانده‌اید، بهتر می‌توانید مشکلات افراد را درک، تشخیص‌گذاری و درمان کنید. برای آگاهی بیشتر و تخصصی‌تر هم می‌توانید به کتاب «اختلالات سایکوسوماتیک» اثر «حمیدرضا هاشمی‌نیا» مراجعه کنید.
نکته: تعریف و طبقه‌بندی اختلالات روانشناختی در منابع دانشگاهی مختلف، ممکن است قدری متفاوت باشد. بنابراین بهتر است برای مطالعه‌ی اختلالات، به‌قصد امتحانات کلاسی یا شرکت در آزمون، از منبع معرفی‌شده‌ی استادتان استفاده کنید.
توضیحات مقالات ما در بحث اختلالات که به یک یا چند منبع مشخص استناد می‌کند، می‌تواند به‌عنوان مرجع مکمل برایتان مفید باشد. همچنین اگر داوطلب کنکور ارشد و یا دکتری روانشناسی هستید می توانید برای اطلاع از منابع، تاریخ آزمون، ظرفیت پذیرش و … به سایت روان آموز مراجعه کنید.
منبع
مطلب مرتبط: منابع کنکور ارشد روانشناسی
