اختلال دوقطبی چیست؟ طبقه بندی، روش های تشخیص و درمان

نوسانات خلق، وقتی از سطح راحتی (comfort level) می‌گذرند و در زندگی شخصی، شغلی، تحصیلی و اجتماعی ما تأثیر منفی می‌گذارند، آن‌وقت وارد حیطۀ اختلالات خلقی می‌شویم. در مقالۀ حاضر، سراغ یکی از اعضای خانوادۀ اختلالات خلقی، یعنی اختلال دوقطبی، خواهیم‌ رفت و با علائم، انواع و روش‌های درمانی اختلال دوقطبی آشنا می‌شویم.

دربارۀ اختلال دوقطبی چه می‌دانید؟ حتما با جملاتی مثل «امروز خُلقم خیلی پایینه. حال هیچ‌کاری ندارم.»، «از سفر که برگشتم، تا چند روز مودَم عالی بود.»؛ تابه‌حال سروکار داشته‌اید. ما در گفتار روزمره دربارۀ خلق بالا یا گرفته‌مان زیاد حرف می‌زنیم اما این کلمه وقتی وارد ادبیات تخصصی روانشناسی می‌شود، معنای متفاوتی به خود می‌گیرد؛ چیزی بیشتر از شادی و غمگینی گهگاهی و گذرا.

تعریف اختلال دوقطبی

مشخصۀ بارز اختلال دوقطبی، آن است که خلق به‌طور مستمر و غیرعادی خیلی خوب است یا بدون تناسب و بی‌دلیل از حالت خیلی خوب به خیلی بد و افسرده تغییر پیدا می‌کند. برای تشخیص اختلال دوقطبی، متمایز کردن سه اپیزود افسرده عمده، مانیک و هیپومانیک اهمیت زیادی دارد. پس قبل از هرچیز، باید این اپیزودها را بشناسیم.

1. اپیزود افسردگی عمده

در اپیزود افسردگی عمده، فرد حداقل دو هفته احساس غمگینی دارد و نمی‌تواند از چیزی لذت ببرد. بی‌حوصلگی، نداشتن تمرکز، احساس گناه و افکار خودکشی، سایر نشانه‎‌هایی است که در اپیزود افسردگی عمده مشاهده می‌شود. هم‌چنین علایمی مثل احساس بی‌ارزشی، تغییر بارز در الگوی خواب و اشتها (پرخوابی/ کم‌خوابی، کم‌اشتهایی/پراشتهایی) قابل تشخیص است.

2. اپیزود مانیک

در دورۀ مانیک، فرد به‌مدت حداقل یک‎ هفته‌ به‌طور غیرعادی احساس سرخوشی و خوشحالی دارد. تحریک‌پذیر و زودرنج است و به تعاملات بین‌فردی سکشوآل، علاقۀ زیادی نشان می‌دهد. نکتۀ مهم آن است که حالت دوستانه و معاشرتی فرد با حالت همیشگی او تفاوت دارد.

یعنی در حالت معمول، چنین رفتارهایی ندارد؛ مثلا ممکن است فردی خجالتی باشد که شروع می‌‎کند به حرف زدن با غریبه‌ها و از مسائل خصوصی زندگی‌اش برای آن‌ها می‌گوید. در بعضی از افراد، مود غالب، تحریک‌پذیری و زودرنجی است. به‌طور کلی درطول اپیزود مانیک، خلق فرد ممکن است بین سرخوشی غیرعادی و زودرنجی، در نوسان باشد.

خودبزرگ‌بینی شامل باور به داشتن توانایی‌های خارق‌العاده یا رابطه داشتن با افراد مشهور هم می‌تواند وجود داشته‌باشد. این باورها ممکن است به مرز هذیان برسد.

درطول دورۀ مانیک، فرد به خواب کمتری نیاز دارد و پرش افکار در او دیده‌ می‌شود؛ به‌ همین دلیل حین حرف زدن، دائم از موضوعی به موضوع دیگر می‌پرد. حواس‌پرتی زیاد و ناتوانی در فیلتر کردن جزئیات بی‌اهمیت در محیط یا در گفت‌وگوها، ولخرجی زیاد و برقراری رابطۀ جنسی با غریبه‌های در اپیزود مانیک می‌تواند وجود داشته‌باشد.

مطلب مرتبط: اختلال سوماتیک سمپتوم چیست؟ + بررسی اختلالات مرتبط با آن

3. اپیزود هیپومانیک

اپیزود هیپومانیک، علایمی مشابه دورۀ مانیک دارد با این تفاوت که مدت زمانش درمقایسه با اپیزود مانیک، کوتاه‌تر است؛ چهار روز برای تشخیص کافی است. باعث نقص و نابسامانی شدید در عملکرد نمی‌شود درحالی‌که مانیا عملکرد روزمرۀ فرد را مختل می‌کند. اپیزود هیپومانیک به بستری شدن نیاز ندارد و سمپتوم‌های سایکوز در آن وجود ندارد. برای آن‌که راحت‌تر بتوانید اپیزود مانیک و هیپومانیک را تشخیص بدهید، جدول زیر بهتان کمک خواهدکرد.

جدول تشخیص اپیزود مانیک و هیپومانیک

مطلب مرتبط: کیس استادی افسردگی

انواع اختلال دوقطبی چیست؟

حالا براساس سه اپیزودی که معرفی کردیم، می‌توانیم اختلال دوقطبی نوع یک (I) و اختلال دوقطبی نوع دو (II) را از هم تشخیص بدهیم. نشانه‌ها، طول مدت و تعداد علایم اختلال دوقطبی I و II را ببینید.

• دوقطبی I

در اختلال دوقطبی نوع یک، یک یا چند اپیزود مانیک وجود دارد ولی در اختلال دوقطبی نوع دو، هرگز اپیزود مانیک وجود نداشته‌است؛ درعوض یک یا چند اپیزود افسردگی عمده و یک یا چند اپیزود هیپومانیک وجود دارد. جدول زیر در به‌خاطر سپردن دوقطبی I بهتان کمک می‌کند.

جدول علایم و طول مدت دوقطبی I براساس DSM-5

مطلب مرتبط: مکانیسم های دفاعی رایج در روانشناسی

• دوقطبی II

در دوقطبی نوع II به‌جای مانیا، دورۀ هیپومانیا وجود دارد. هیپومانیا با سایر اختلالات اشتباه گرفته می‌شود؛ ازجمله خلق بالا اما طبیعی. مثلا بعضی از افراد مبتلا به افسردگی، ممکن است موقع خروج از یک دوره افسردگی شدید، هیجان‌زده و سرخوش باشند. یک‌سری از داروها مثل ضدافسردگی‌ها هم می‌توانند علایم هیپومانیک ایجاد کنند.

افراد مبتلا به اختلال دوقطبی II، معمولا زمانی به متخصص مراجعه می‌کنند که در اپیزود افسردگی عمده قرار دارند و به‌احتمال کمی همان ابتدای کار، از اپیزود هیپومانیا شکایت ندارند.

معمولا خود اپیزود هیپومانیک باعث نقص عملکرد نمی‌شود بلکه نابسامانی در عملکرد درنتیجۀ اپیزودهای افسردگی عمده است. همچنین نقص عملکرد، به‌دلیل نوسانات خلقی دائمی و پیش‌بینی‌ناپذیر و غیرقابل اتکا بودن فرد در روابط بین‌فردی و شغلی روی می‌دهد.

معیارهای DSM-5 برای تشخیص اختلال دوقطبی II

• اختلال سیکلوتیمیک

اختلال سیکلوتیمیک نسخۀ طولانی‌تر و ملایم‌تر اختلال دوقطبی II است. در این اختلال، فرد حداقل دوسال و به‌‌طور مکرر سمپتوم‌های هیپومانیا را تجربه می‌کند ولی این سمپتوم‌ها معیارهای اپیزود هیپومانیک را برآورده نمی‌کنند. هم‌چنین به‌ دفعات افسردگی را تجربه می‌کند اما این سمپتوم‌ها معیارهای اپیزود افسردگی عمده را برآورده نمی‌کنند.

این اختلال معمولا در نوجوانی یا اوایل بزرگسالی شروع می‌شود و احتمال این‌که فرد مبتلا، به اختلال دوقطبی I یا دوقطبی II مبتلا شود، 15 تا 50درصد است. در جدولی که در ادامه می‌آید، می‌توانید به‌طور خلاصه، دو اختلال دوقطبی نوع یک و دو را که اغلب با هم اشتباه گرفته می‌شوند، مقایسه کنید.

مطلب مرتبط:بررسی یک کیس استادی روانشناسی

جدول مقایسه اختلال دوقطبی یک و دو براساس DSM-5

مشخصه‌های تشخیصی اختلال دوقطبی

قبل از آن‌که به مرحلۀ تشخیص افتراقی برسید، لازم است مشخصه‌های مهم اختلالات دوقطبی را بشناسید. مثل؛

• تندچرخی

برخی از مبتلایان به اختلال دوقطبی، به‌سرعت وارد دوره‌های افسردگی و شیدایی می‌شوند و به‌سرعت از آن‌ها خارج می‌شوند. شخص مبتلا به اختلال دوقطبی که حداقل چهار دورۀ شیدایی یا افسردگی را ظرف یک سال تجربه می‌کند، دچار اختلال تندچرخ (rapid cycling) تشخیص داده می‌شود که به‌نظر می‌رسد نوع شدید اختلال دوقطبی است و به درمان‌های استاندارد به‌خوبی جواب نمی‌دهد.

افراد مبتلا به اختلال دوقطبی I تندچرخ، بیشتر مونث‌اند و بیشتر دوره‌های افسردگی و هیپومانیا پیدا می‌کنند. به‌نظر می‌رسد یعنی یک عامل خارجی مثل استرس یا درمان دارویی، در پیدایش تندچرخی دخیل باشد.

مطلب مرتبط: معرفی خطاهای شناختی در روانشناسی

• الگوی فصلی

اختلال دوقطبی هم مانند اختلال‌های افسردگی، ممکن است در فصل‌های خاصی رخ بدهد. برخی تحقیقات نشان داده‌اند که دوره‌های مانیا در بهار و تابستان شیوع بیشتری دارند.

• شروع و مدت

میانگین سن شروع در اختلال دوقطبی نوع یک، 15 تا 18سالگی و در اختلال دوقطبی نوع دو، 19 تا 22سالگی است. هرچند هر دو اختلال می‌توانند در کودکی شروع شوند. حدود 5 تا 10درصد از بیمارانی که در ابتدا تشخیصشان اختلال افسردگی اساسی است، 6 تا 10سال پس از نخستین دورۀ افسردگی دچار دورۀ مانیا می‌شوند.

سن متوسط این تغییر، 32سالگی است و اغلب بعد از 2 تا 4 دورۀ افسردگی پیدا می‌شود.

تشخیص افتراقی اختلالات دوقطبی

همۀ اطلاعاتی که تا این‌جا درباره‌شان حرف زدیم، قرار است ما را به یک تشخیص درست هدایت کنند. در اختلال دوقطبی نوع I که فرد دوره‌ای از افسردگی را تجربه می‌کند، تشخیص افتراقی برای او مشابه فرد مبتلا به اختلال افسردگی اساسی است. اما اگر فرد، دچار شیدایی باشد، افتراق گسترده‌ای وجود دارد؛ ازجمله سایر اختلال‌های خلقی، اختلال‌های روان‌پریشی، اختلال‌های طبی و مواد.

• اختلالات روان‌پریشانه

  
  

برای تمایز میان دورۀ مانیا از روان‌پریشی حاد، باید بدانید که بگووبخند، انبساط خاطر و مسری بودن خلق در دوره‌های مانیا بسیار شایع‌تر از اسکیزوفرنی است. ترکیب خلق شیدا، تکلم سریع و پرفعالیتی هم به‌نفع تشخیص مانیاست. شروع دورۀ مانیا اغلب سریع است و معمولا به‌نظر می‌رسد که تغییر واضحی در رفتار بیمار حادث شده‌است.

مطلب مرتبط: با افسردگی در دوران کنکور چه کنیم؟

• اختلالات شخصیت

هیپومانیا ممکن است اغلب با بی‌ثباتی خلقی در اختلالات شخصیت، به‌ویژه اختلال شخصیت مرزی اشتباه گرفته شود. بیماران مبتلا به اختلال شخصیت مرزی هم مثل بیماران مبتلا به اختلال دوقطبی II به‌علت دوره‌های متعدد علائم اختلال خلقی قابل‌توجه، اغلب زندگی به‌شدت مختلی دارند.

• بیماری‌های طبی و مواد

برعکس علایم افسردگی که تقریبا در تمام اختلالات روان‌پزشکی دیده می‌شود، علایم مانیا متمایزتر است ولی آن‌ها هم می‌توانند بر اثر طیف وسیعی از بیماری‌های داخلی و مواد ایجاد می‌شود. درمان با داروهای ضدافسردگی، می‌تواند سبب بروز مانیا در برخی از بیماران شود. مسمومیت با کوکائین و آمفتامین می‌تواند باعث آغاز سمپتوم‌های مانیک بشود.

علل ابتلا به اختلالات دوقطبی

در سبب‌شناسی اختلالات روان‌شناختی، معمولا علل مختلفی، مطرح می‌شود. در اختلالات دوقطبی هم طیفی از علل زیستی و محیطی، معرفی شده‌اند.

1. ژنتیک

مطالعات نشان می‌دهد که ابتلا به اختلال دوقطبی موجب افزایش خطر ابتلا به اختلال دوقطبی در بستگان نزدیک می‌شود اما لزوما باعث افزایش خطر ابتلای آنان به اختلال دوقطبی نمی‌شود. شواهد زیادی نشان می‌دهند که اختلالات دوقطبی، خانوادگی هستند. به‌ویژه درمورد زنان، اختلالات دوقطبی، منعکس‌کنندۀ آسیب‌پذیری ژنتیکی زیربنایی است.

2. انتقال‌دهنده‌های عصبی و دستگاه درون‌ریز

تحقیقات بسیاری از نقش نوروترنسمیتورها در ابتلا به اختلالات روان‌شناختی حمایت می‎کنند، دربارۀ اختلالات خلقی معمولا گفته می‌شود که ماجرا به کمبود میزان سروتونین برمی‌گردد. البته در سال‌های اخیر، توجهات از انتقال‌دهنده‌های عصبی به دستگاه درون‌ریز معطوف شده‌ که روی پرکاری محور هیپوتالاموس-هیپوفیز-آدرنوکورتیکال متمرکز است؛ محوری که هورمون‌های استرس تولید می‌کند.

مطلب مرتبط: نوروتراپی چیست و چه کاربردی دارد؟

3. استرس

رویدادهای پراسترس با شروع دوره‌های اختلالات خلقی، رابطۀ قوی دارد. رویدادهای پراسترس منفی، ماشۀ افسردگی را می‌چکانند و درمورد شیدایی به‌نظر می‌رسد رویدادهای پراسترس مثبت زندگی، اثرگذارند.

تلاش برای رسیدن به اهداف مهمی مثل قبولی در تحصیلات تکمیلی، به‌دست آوردن شغل جدید، ترفیع گرفتن، ازدواج کردن و… ماشۀ شیدایی را در افراد آسیب‌پذیر می‌چکاند. اگرچه تقریبا همۀ کسانی که دچار اختلال خلقی می‌شوند، یک رویداد پراسترس را تجربه کرده‌اند ولی اکثر کسانی که چنین رویدادهایی را تجربه می‌کنند، دچار اختلالات خلقی نمی‌شوند.

4. روابط زناشویی

افسردگی و اختلال دوقطبی، به‌شدت تحت‌تأثیر استرس میان‌فردی و به‌خصوص نارضایتی زناشویی هستند. به همین دلیل درمانگران هم‌زمان با درمان اختلال خلقی، درمان روابط زناشویی مختل را هم اجرا می‌کنند.

درمان اختلالات دوقطبی

شناخت اختلالات دوقطبی و علل زمینه‌ساز آن‌ها در نوع درمانِ انتخابی موثر است. خط اول درمان در این اختلالات، اغلب درمان دارویی است و روان‌درمانی‌ها هم به‌عنوان مکمل ضروری، به‌کار می‌روند. مداخله‌های درمانی در اختلالات دوقطبی را مرور می‌کنیم.

• درمان دارویی

درمان دارویی اختلالات دوقطبی شامل مرحلۀ حاد و مرحلۀ نگه‌دارنده است. ضدافسردگی‌ها و ضدروان‌پریشی‌ها، رویکرد اصلی در درمان است. اخیرا سه تثبیت‌کنندۀ خلق ضدتشنج و شماری ضدروان‌پریشی آتیپیک هم به این داروها افزوده شده‌اند. پیش از یافتن درمان بهینه، لازم است داروهای مختلفی امتحان شوند. استفاده از چند دارو برای اختلال دوقطبی شایع است.

مطلب مرتبط: علائم و راه های درمان استرس و اضطراب

• روان‌درمانی فردی

نوعی درمان‌ روان‌شناختی که به درمان ریتم میان‌فردی و اجتماعی معروف است، به بیماران برای تنظیم چرخه‎های خوردن و خوابیدن و دیگر برنامه‌های روزانه و موثرتر کنار آمدن با رویدادهای پراسترس زندگی، به‌خصوص مشکلات میان‌فردی، کمک می‌کند. گفته می‌شود بیماران دریافت‌کنندۀ این درمان، مدت زمان بیشتری را بدون یک دورۀ جدید شیدایی یا افسردگی تجربه می‌کنند.

• درمان خانوادگی

تنش خانوادگی با عود اختلالات دوقطبی رابطه دارد. مطالعات نشان می‌دهد که درمان‌های معطوف به کمک به خانواده، برای فهم نشانه‌های فرد مبتلا، پرورش مهار‌ت‌های مقابله‌ای جدید و سبک‌های ارتباطی سازگارانه، از عود بیماری پیش‌گیری می‌کنند.

مطلب مرتبط: خانواده درمانی؛ معرفی تاریخچه، نظریات و درمان های سیستمی

منابع

خلاصۀ روانشناسی کاپلان و سادوک فرزین رضاعی جلد دوم، نشر ارجمند

آسیب‌شناسی روانی بارلو، ترجمۀ مهرداد فیروزبخت، نشر موسسۀ خدمات فرهنگی رسا

آسیب‌شناسی روانی گنجی، نشر ساوالان، جلد اول

نکته: تعریف و طبقه‌بندی اختلالات روان‌شناختی در منابع دانشگاهی مختلف، ممکن است قدری متفاوت باشد. بنابراین بهتر است برای مطالعۀ اختلالات، به‌قصد امتحانات کلاسی یا شرکت در آزمون، از منبع معرفی‌شدۀ استادتان استفاده کنید. توضیحات مقالات ما در بحث اختلالات که به یک یا چند منبع مشخص استناد می‌کند، می‌تواند به‌عنوان مرجع مکمل برایتان مفید باشد.

مطلب پیشنهادی برای دانشجویان روانشناسی ⇐ منابع ارشد روانشناسی