تاب آوری روانی چیست؟

دو نفر در یک ماشین دچار تصادف نسبتا شدیدی می‌شوند. یکی از آن‌ها بعد از این حادثه، به‌دلیل ترس شدیدی که پیدا کرده‌است، تصمیم می‌گیرد دیگر هرگز سوار هیچ ماشینی نشود و زندگی‌اش دچار مشکل می‌شود. دیگری بعد از بهبود جزئی زخم‌هایش، برای حمل‌ونقل مجددا از ماشین سواری استفاده می‌کند. حتما شما هم شاهد مسائل این چنینی بوده‌اید که دونفر، اتفاق مشابهی را تجربه کرده‌اند ولی یکی دچار مشکلات بیشتری نسبت به دیگری شده‌است. حتی ممکن است رخ دادن مسئله‌ای جزئی باعث از پای درآمدن فردی بشود ولی دیگری با تجربه‌ی رخدادی بزرگ‌تر هم دچار مشکل خاصی نشود. چرا و چطور چنین اتفاقی ممکن است؟ در این مقاله سعی می‌کنیم به کلید این ماجرا، یعنی تاب آوری روانی بپردازیم.

مهارت تاب ­آوری روانی چیست؟

افرادی که حتی در بدترین شرایط مثل فقر، جنگ، خشونت خانوادگی و دیگر مسائل، عملکرد روانی خوبی دارند، به این مهارت مجهزند. این افراد با چنین شرایطی خوب سازگار می‌شوند، چراکه resilience یا انعطاف‌پذیری و تاب آوری دارند.

یعنی توانایی این را دارند که در مقابل شرایط نامساعد مقاومت کنند و بر آن‌ها فائق شوند. بنابراین تاب آوری درواقع توانایی‌ای است که به فرد کمک می‌کند در مواجهه با طوفان‌های زندگی، دچار تلاطم بشود اما نشکند؛ نوعی ظرفیت روانی که به مقاومت دربرابر استرس‌ها و رخدادهای بزرگ زندگی کمک می‌کند.

بنابراین تاب آوری در شرایط سخت، معنا می‌دهد و نوعی مفهوم روان‌شناختی است که توضیح می‌دهد که افراد چطور با موقعیت‌های غیرمنتظره کنار می‌آیند.

تاب آوری چی هست و چی نیست؟

برخی پس از خواندن تعریف تاب آوری روانی ممکن است دچار سوءتفاهم شوند و تصور کنند افرادی که تاب آوری روانی دارند، درواقع زندگی‌ بدون استرس و دردی دارند یا زمانی که دچار مصیبت و اتفاق‌های فاجعه‌آمیز می‌شوند، استرس خاصی را تجربه نمی‌کنند و حتی نباید ناراحت شوند.

تاب آوری هیچ‌کدام از این مفروضه‌ها نیست. بلکه این افراد هم زندگی عادی سرشار از استرس‌های روزمره و اتفاقات ناخوشایند بزرگ و کوچک را پشت سر می‌گذارند.

مسئله، در زندگی دائما وجود دارد و در تاب آوری روانی، نحوه‌ی برخورد با مسئله است که حائز اهمیت می‌شود. فرد دارای تاب آوری معمولا در مواجهه با مشکلات انعطاف‌پذیری زیادی دارد، خود را نمی‌بازد و با ظرفیت روانی بالایی که دارد می‌تواند مشکلات را در خود حل کند، نه که در مشکلاتش حل شود.

این افراد تمام وجود خود را صرفا تقلیل نمی‌دهند به همان مشکلی که دارند، بلکه با استفاده از راهبردهای مقابله‌ای سالم برای مقابله با مشکلاتشان استفاده می‌کنند تا قدرت و رشد خود را تقویت کنند.

تاریخچه و ریشه تاب آوری

تاریخچه‌ی تاب آوری به کودکانی که دارای والدین مبتلا به اسکیزوفرنی بودند، برمی‌گردد. این کودکان هم به لحاظ ژنتیک و هم به لحاظ تربیت و محیطی کاملا دارای عوامل خطر مختلف و درمعرض ابتلا به اسکیزوفرنی بودند اما اکثر این کودکان نه‌تنها به اسکیزوفرنی مبتلا نمی‌شدند که عملکرد روانی خوبی هم داشتند.

این مسئله برای پژوهشگران ایجاد سوال کرد که چطور با این‌که آن‌ها درمعرض چندین عامل خطر برای اسکیزوفرنی قرار دارند اما باز هم سالم می‌مانند و پیشرفت می‌کنند. مفهوم تاب آوری درواقع از تحقیق و پژوهش پیرامون همین موضوع مشخص و معرفی شد.

مطالب مرتبط: تکنیک های آرام سازی ذهن در روانشناسی

کاربرد تاب آوری چیست؟

نمود تاب آوری در زندگی این است که افراد در سرپایینی‌های زندگی هم می‌توانند به‌خوبی ادامه دهند. از نتایج مختلف مهارت تاب آوری می‌توان به موارد زیر اشاره کرد؛

• رشد و ارتقاء توانمندی فرد؛ به‌دلیل استفاده از راهکار مقابله‌ای سالم و مواجهه‌ی مستقیم با مشکلات.
• افزایش احساس هویت و کارآمدی فرد؛ هرمشکلی که فرد حل می‌کند، به احساس کفایت و توانمندی او می‌افزاید.
• توانایی تصمیم‌گیری، هدف‌گذاری و باور به آینده؛ بعد از باور به مهارت حل مشکلات خودش، می‌تواند به آینده هم امیدوار باشد و هدف‌گذاری کند.
• قراردادن نیازهای اولیه‌ی انسانی خود برای مهربانی، ارتباط با دیگران، چالش و ایجاد معنا در شرایط سخت به‌عنوان کانون توجه هرگونه مداخله‌ی پیشگیرانه، آموزشی و رشد فردی.
• از بروز مشکلات روانی جلوگیری می‌کند و افراد را از بروز اثرات روانی رویدادهای مشکل‌زا در امان نگه می‌دارد.

نهایتا اهمیت تاب آوری با اطمینان ‌دادن به توانایی‌های فرد برای غلبه بر تنش، دادن توانایی‌های مقابله‌ای، حرمت خود، ثبات عاطفی و ویژگی‌های فردی که حمایت اجتماعی از طرف دیگران را افزایش می‌دهد، مشخص می‌شود.

تاب آوری، همچنین سازگاری مثبت در واکنش به شرایط ناگوار و همچنین ترمیم خود با پیامدهای مثبت هیجانی، عاطفی و شناختی را افزایش می‌دهد.

چگونه می‌توان مهارت تاب آوری را تقویت کرد؟

مهم است بدانیم که بیشتر توانمندی‌های موجود در دنیای کنونی، بیشتر از این‌که ذاتی باشند و برخی از بدو تولد دارای آن‌ها باشند و بعضی دیگر تا ابد محروم بمانند، مهارت‌هایی هستند که با تمرین و مداومت قابل اکتساب و بهبود هستند.

تاب آوری روانی هم یکی از این مهارت‌های قابل اکتساب و تقویت است. مهارت تاب آوری، ارتباط نزدیکی با عوامل «محافظت» دارد و با استفاده از این عوامل و روش‌های مختلف، می‌توان تاب آوری را افزایش داد.

از عوامل کمک‌کننده و باعث تقویت مهارت تاب آوری می‌توان به موارد زیر اشاره کرد؛

• ایجاد و بهبود روابط بین‌فردی

مهارت ارتباطی قوی، روابط بین‌فردی صمیمانه و وجود شبکه‌ی حمایتی خانوادگی، از عوامل محافظتی هستند که می‌توانند تاب آوری فرد را هنگام مواجهه با مشکلات بهبود بخشند و از اثرات منفی مشکل برای فرد بکاهند.

از نشانه‌های تاب آوری می‌توان به شبکه‌ی اجتماعی قوی و صمیمی اشاره کرد.

• تغییر طرز نگاه به مشکل

می‌دانیم که مشکلات بخش جدانشدنی از زندگی هستند، پس بهتر است به مشکلات به عنوان مسائل مزاحم و تغییرناپذیری که مخل زندگی هستند، برطرف نمی‌شوند و ما را ناتوان و بدبخت می‌کنند، نگاه نکنیم.

بلکه بهتر است دیدی خوش‌بینانه داشته‌باشیم و مشکلات را چالش‌های قابل‌حلی بدانیم که به افزایش توانمندی و احساس کفایت در ما منجر می‌شوند.

درواقع هر مشکل، فرصتی است که برای رشد و ارتقاء ما به‌وجود می‌آید. بنابراین از دیگر ویژگی افراد تاب‌آور می‌توان به داشتن نگرشِ گرایشی به حل مشکلات، اشاره کرد.

• استفاده از روش‌های سازگارانه‌ی حل مسئله

زمانی که مشکلی پیش می‌آید و راهکار شما اجتناب از مسئله یا استفاده از روش‌های ناسازگارانه‌ای است که باعث پیچیده‌تر شدن مشکل، تعجبی ندارد که هنگام بروز بحران‌ها،‌به جای تاب آوری، احساس شکست به شما دست بدهد.

بنابراین افزایش مهارت حل مسئله بسیار ضروری و لازم است. هنگام مشکلات، آن‌ها را مشخصا تعریف و به کوچک‌ترین قسمت ممکن تقسیم کنید. سپس درباره‌ی راه‌حل‌های ممکن برای هرکدام، ایده‌پردازی و بهترین راه را انتخاب کنید. درنهایت راهکار منتخب خود را عملی کنید.

• داشتن هدف مشخص

اگر در زندگی هدف مشخصی داشته باشید، به احتمال بیشتری با رخ دادن اتفاقات مختلف منحرف نمی‌شوید و جا نمی‌زنید. هدف شما باید عینی، قابل اندازه‌گیری، قابل دست‌یابی، واقع‌گرایانه و دارای محدودیت زمانی باشد.

• نگرش مثبت به خود

اگر تصور شما از خود فردی ضعیف و ناتوان باشد که اعتمادبه‌نفس کافی یا مهارت‌های لازم را ندارد، با احتمال بیشتری حین رخ دادن مشکلات زندگی، می‌شکنید. نگرشتان را با ایجاد تغییر در مسائل کوچک و تلاش برای کسب مهارت‌های جدید، تغییر بدهید.

از تراپیست کمک بگیرید. کمک گرفتن از تراپیست یا دیگران و توانایی صحبت درباره‌ی مشکلات و سختی‌ها، خودش باعث افزایش تاب آوری می‌شود.

• خودمراقبتی

مهم است که علاوه‌بر نگرش مثبت به خود و دوست‌داشتن خود، از خودتان چه به‌طور جسمی و چه روانی نیز مراقبت کنید. هنگام سختی‌ها به خودتان حق بدهید و اجازه بدهید که تمام هیجانات و عواطف مختلف خود را تجربه کنید.

تا زمانی که برای خودتان آدم امنی باشید که اجازه‌ی بروز به خودش می‌دهد، انعطاف‌پذیری و قدرتتان را برای نشکستن حفظ می‌کنید. اگر مانند اتفاق بیرونی به فشار آوردن به خودتان ادامه دهید، احتمال فروپاشی شما بیشتر می‌شود.

مطالب مرتبط: درمان نشخوار فکری با 9 روش ساده

معرفی انواع تاب آوری

از انواع مختلف تاب آوری می‌توان اشاره کرد به؛

• تاب آوری فیزیکی

یعنی چگونگی مواجهه‌ی بدن با تغییرات، توانایی مقاومت و بهبود آن نسبت به بیمار‌ی‌ها و توانایی کنترل نیازهای فیزیکی. درواقع تاب آوری فیزیکی، میزان ظرفیت جسمی و توان بدنی را نشان می‌دهد.

• تاب آوری ذهنی

توانایی فرد در سازگاری با بی‌ثباتی‌ها و انعطاف‌پذیری‌ها در تغییرات. فردی به‌لحاظ ذهنی تاب‌آور است که در موقعیت‌های چالش‌برانگیز، از مهارت‌های سازگار حل مسئله، استفاده می‌کند.

به‌دنبال یافتن راه‌های جایگزین و خلاقانه است و انعطاف‌پذیری بالایی نشان می‌دهد.

• تاب آوری هیجانی و عاطفی

به‌معنی توانایی مدیریت احساسات در شرایط بحرانی و استرس‌زا، آگاهی به واکنش‌های عاطفی و توانایی خودآرامی. این تاب آوری نشان می‌دهد که فرد چگونه با هیجانات منفی خود روبه‌رو می‌شود و آن‌ها را می‌پذیرد.

• تاب آوری اجتماعی

توانایی اجتماعات و گروه‌ها در بهبودیافتن در موقعیت‌های دشوار. این تاب آوری به چگونگی ارتباط ما با دیگران، حمایت از افراد صمیمی در شرایط سخت و دریافت پشتیبانی و همدلی از آن‌ها در موقعیت‌های حساس خودمان اشاره می‌کند.

مطالب مرتبط: تفاوت روانشناس و روانپزشک

تفاوت تاب آوری با دیگر اصطلاحات

بعضی افراد مفهوم تاب آوری را با اصطلاحات دیگری مانند سرکوب هیجانی، پشتکار و سخت‌کوشی یا انعطاف‌پذیری و سازگاری یکسان می‌دانند، درحالی‌که تاب­آوری با این اصطلاحات تفاوت دارد.

تاب آوری، سرکوب هیجانی نیست؛ چراکه گفتیم تاب آوری به‌معنای این نیست که فرد در رخدادهای ناراحت‌کننده، ناراحت و مضطرب نشود یا ناراحتی خود را بروز ندهد و هیجاناتش را انکار و سرکوب کند.

فرد دارای تاب آوری بالا، هیجانات خود را تجربه می‌کند، می‌پذیرد و حتی آن‌ها را بروز می‌دهد اما توانایی مدیریت هیجاناتش را هم دارد و نمی‌گذارد هیجانات باعث رخوت و خمودگی او شوند.

تاب آوری صرفا سازگاری نیست، چراکه در سازگاری اغلب فرد پس از رویارویی با چالش، به‌سرعت به وضعیت قبلی برمی‌گردد و موقعیت را طبق باورهای قبلی خود بازتعریف و هضم می‌کند؛ درحالی‌که در تاب آوری توانایی و مهارت‌های جدیدی برای مواجهه با مشکلات پیدا می‌شود.

فرد، لازم است بخش‌هایی از رخداد بیرونی را بپذیرد و بخش‌هایی از آن را با توانایی حل مسئله و مهارت‌های جدید خود تغییر دهد.

تاب آوری شامل انعطاف‌پذیری می‌شود ولی کاملا مترادف با آن نیست. کسی که تاب آوری دارد، ممکن است در خیلی از مواقع انعطاف‌پذیری به‌خرج دهد و فرد منعطفی باشد اما قرار نیست همیشه الزاما در مواجهه با هرمسئله‌ای انعطاف‌پذیری به خرج دهد.

گاهی هم ممکن است تشخیص دهد که مقابله یا دفاع نسبت به انعطاف‌داشتن، راه بهتری برای رویارویی با مشکلات است.

تاب آوری با پشتکار هم فرق دارد، چراکه در سخت‌کوشی همیشه هدف خاصی وجود دارد که می‌شود در راه رسیدن به آن تلاش کرد و استقامت به خرج داد. این درحالی است که در تاب آوری ممکن است هدف خاصی وجود نداشته‌باشد. البته می‌توان پشتکار را هم یکی از جنبه‌های تاب آوری به‌شمار آورد.

سخن پایانی

در مطلب فوق تاب آوری را به طور مفصل شرح دادیم. شما درباره‌ی تاب آوری چه دیدگاهی دارید؟ در قسمت نظرات با ما در میان بگذارید.

مطلب پیشنهادی برای دانشجویان روانشناسی ⇐ منابع ارشد روانشناسی