نوروتراپی چیست و چه بیماری هایی را درمان می کند؟

نوروتراپی چیست؟ به‌نظر شما می‌شود به مغز آموزش داد تا تغییر کند؟ این تغییرپذیری تا چه سنی اتفاق می‌افتد؟

«نوروساینس» یا علوم ‌اعصاب، تاریخچه‌ای دیرینه دارد و تقریبا از سال 1980، بعد از انقلاب شناختی به‌وجود آمد. در دهه‌ی 90 میلادی دانش مغز، با اطلاعات تازه و ابزارهای نقشه‌برداری مغزی چنان اوج گرفت که کل این دهه را به‌نام مغز نام‌گذاری کردند.

روش درمان «نوروتراپی» نیز یکی از مباحث نوروساینس است که بر تکنیک‌هایی بر عملکرد مغز تمرکز دارد. در روش درمان نوروتراپی از دارو استفاده نمی‌شود. این روش شبیه فیزیوتراپی است، با این تفاوت که فقط مختص مغز است و به آن می‌آموزد که متفاوت کار کند.

ادعای نوروتراپیست‌ها این است که به همان شکل که مغز تو‌انایی یادگیری مهارت‌هایی چون رانندگی، دوچرخه‌سواری و… را دارد، می‌تواند کنترل و تغییر امواج مغزی خود را به‌ دست بگیرد. نوروتراپی به‌طور کلی عوارض و خطری ندارد و ازطریق فرایند خودتنظیمی انجام می‌شود.

روش کار نوروتراپی به این شکل است که ابتدا به شناسایی قسمت خاصی از قشر مغز می‌پردازد. سپس با نصب الکترود در بخش مشخصی از جمجمه، تغییرات در الگوی امواج مغزی را ثبت می‌کند و تمریناتی بر همان اساس به فرد داده‌می‌شود.

تأثیر نوروتراپی چیست؟

تاثیر زیاد این روش درمانی برای افرادی که دچار آتروفی عضلانی (بیماری‌ای که باعث کاهش حجم بافت ماهیچه‌ای و عضلانی بدن می‌شود) ثابت شده‌است. شیوه‌ی درمان در افراد مبتلا به آتروفی، تحریک اعصاب در ناحیه‌ی آسیب‌دیده است که با قدرت دادن و کمک به عضلات ضعیف منجر به بازگردانی کنترل بر عضلات می‌شود.

تأثیر نوروتراپی در کاهش التهاب، بهتر شدن گردش خون، مدیریت اختلالات خلقی و یادگیری شناختی هم تأیید شده‌است. اثرات این روش درمانی تا مدت‌ها بر فرد باقی می‌ماند.

کاربرد نوروتراپی چیست؟

نوروتراپی به درمان اختلالات زیر می‌پردازد:

• ازبین بردن فوبیا و ترس
• افسردگی
• نقص توجه/بیش‌فعالی
• مشکلات خواب
• دردهای مزمن
• پرهیز از یک ماده یا رفتار اعتیادآور
• سردرد
• تروما
• اختلالات رشدی
• مشکلات یادگیری و ناتوانی ذهنی

مطالب مرتبط: مایندفولنس یا ذهن آگاهی چیست و چه کاربردهایی دارد؟

مزایای نوروتراپی مغز چیست؟

نوروتراپی مداخله‌ای غیرتهاجمی و بدون دارو است که اثربخشی آن در طیف وسیعی از اختلالات عصبی و روانشناختی از طریق آموزش خودتنظیمی فعالیت الکتریکی مغز به اثبات رسیده است. بر‌اساس تحقیقات گسترده، شامل مرورهای سیستماتیک و متاآنالیزهای متعدد، نوروفیدبک پتانسیل قابل توجهی در کاهش علائم بی‌توجهی و بیش‌فعالی، تسکین اضطراب و افسردگی، مدیریت دردهای مزمن و بهبود عملکردهای شناختی نشان داده است.

این روش درمانی با هدف قرار دادن الگوهای عصبی نامنظم که زیربنای این شرایط هستند، عملکرد مغزی باثبات‌تر و کارآمدتری را ترویج می‌دهد که اثرات آن می‌تواند طولانی‌مدت باشد.

درمان افسردگی با نوروتراپی

نوروفیدبک یک مداخلۀ غیردارویی امیدوارکننده برای اختلال افسردگی اساسی (MDD) است. شواهد علمی نشان می‌دهند که عدم تقارن فعالیت موج آلفا در لوب‌های پیشانی، کاهش فعالیت در سمت چپ و افزایش در سمت راست، با علائم افسردگی مرتبط است. برای درمان افسردگی با نوروتراپی، پروتکل‌های نوروفیدبک معمول، این عدم تعادل را هدف قرار داده و به بیماران آموزش می‌دهند تا فعالیت پیشانی چپ را افزایش و فعالیت پیشانی راست را کاهش دهند.

مطالعات اثر قابل توجهی بر کاهش علائم افسردگی و بهبود عملکردهای نوروفیزیولوژیک گزارش کرده‌اند. روش‌های پیشرفته‌تر مانند نوروفیدبک مبتنی‌بر fMRI نیز برای تنظیم نواحی عمیق مغز مانند آمیگدال موفقیت‌آمیز بوده‌اند. این شواهد نشان می‌دهند که نوروفیدبک می‌تواند به‌عنوان درمان مستقل یا مکمل، ناهنجاری‌های عصبی افسردگی را اصلاح کند.

عوارض نوروتراپی چیست؟

شاید بعد از شناخت این رشته و مدل درمان آن این سوال در ذهن شما ایجاد شده‌باشد که نکند این سبک درمان عوارضی برای مغز داشته‌باشد یا رفتن به سراغ آن برابر باشد با متقبل شدن ریسکی بزرگ! خیر، این‌طور نیست. نصب الکترودها بر سطح جمجمه هیچ آسیبی به مغز وارد نمی‌کند و عوارض جانبی برای فرد ندارد.

یکی از ویژگی‌های نوروتراپی، غیرمهاجمانه بودن آن است. عوارض این روش، ناچیز است و در موارد بسیار نادری اتفاق می‌افتد که بیماران بعد از نوروتراپی عوارضی را گزارش کنند.

اکثر بیماران بعد از یک جلسه هیچ اثری احساس نمی‌کنند. اما در موارد بسیار اندکی ممکن است کمی احساس خستگی، سرگیجه یا سردرد داشته‌باشند. در نوروتراپی و روش‌های لیزری که برای درمان نخاع انجام می‌شود، دیگر مثل قبل نیازی به جراحی بدن بیمار وجود ندارد.

همچنین در این روش‌های درمان از تیغ جراحی یا بخیه استفاده نمی‌شود. شایع‌ترین عارضه‌ی جانبی برای بسیاری از درمان‌های عصبی، سوزن‌سوزن شدن پوست سر است که به‌زودی پس از درمان فروکش می کند.

مطالب مرتبط: هیپنوتیزم چیست و چه کاربردی دارد؟

آشنایی با دستگاه نوروتراپی

نوروتراپی یا نوروفیدبک بر‌اساس یک حلقۀ بازخورد آنی بین مغز و سیستم کامپیوتری عمل می‌کند، به‌طوری که مغز فعالیت الکتریکی خود را «می‌بیند» و یاد می‌گیرد آن را اصلاح کند. سیستم شامل حسگرهای غیرتهاجمی برای ثبت سیگنال‌های EEG، تقویت‌کننده برای افزایش شدت سیگنال‌ها و نرم‌افزار کامپیوتری برای پردازش و ارائه بازخورد دیداری یا شنیداری است.

پیش از درمان، با استفاده از نقشه‌برداری مغزی کمی  (qEEG)فعالیت مغز ثبت و با پایگاه داده هنجار مقایسه می‌شود تا نواحی بیش‌فعال یا کم‌فعال و الگوهای نامنظم شناسایی شده و پروتکل درمانی شخصی‌سازی شود. این رویکرد داده‌محور، نوروتراپی را به‌شکلی دقیق و مبتنی‌بر علم تبدیل کرده و امکان پیگیری پیشرفت و افزایش اثربخشی درمان را فراهم می‌کند.

نوروتراپیست کیست؟

نوروتراپیست حرفه‌ای، متخصصی بالینی است که فراتر از توانایی کار با دستگاه‌های نوروفیدبک، دارای تحصیلات در یکی از رشته‌های حوزۀ سلامت روان یا پزشکی بوده و دوره‌های تخصصی و پیشرفته در زمینۀ نوروفیدبک و سایکوفیزیولوژی کاربردی را گذرانده است. این مسیر آموزشی شامل آموزش‌های نظری، تمرینات عملی گسترده، انجام جلسات درمانی تحت نظارت مربیان معتبر و ارائۀ گزارش‌های موردی دقیق است و با موفقیت در آزمون‌های حرفه‌ای و پایبندی به استانداردهای اخلاقی بین‌المللی تکمیل می‌شود.

بدین ترتیب، نوروتراپیست توانایی تشخیص دقیق اختلالات روانی، ارزیابی همزمان مشکلات همبود و ادغام نوروفیدبک با دیگر روش‌های درمانی مانند روان‌درمانی را دارد، به‌گونه‌ای که ایمنی و اثربخشی درمان تضمین می‌شود و مراجعان می‌توانند اطمینان داشته باشند که درمانگرشان هم متخصص بالینی و هم کارشناس مجرب نوروفیدبک است.

مطالب مرتبط: تکنیک های آرام سازی ذهن در روانشناسی 

روش های درمان نوروتراپی به چه صورت است؟

در این روش درمان برای تشخیص از دستگاه EEG  یا الکتروانسفالوگراف استفاده می‌شود. این دستگاه، سیگنال‌های الکتریکی مغز را با قرار دادن الکترودها بر روی آن می‌خواند و هیچ‌گونه سیگنالی به مغز منتقل نمی‌کند. روش درمان در نوروتراپی بستگی به نوع درمان دارد. نوروتراپی به‌طور کلی شامل سه شیوه‌ی درمانی به صورت زیر است:

• نوروفیدبک
• بیوفیدبک
• (tDCS)

1- نوروفیدبک چیست و چه مزایایی دارد؟

نوروفيدبک همان‌طور که پیش‌تر گفتیم، یکی از انواع نوروتراپی است. این روش، ابزار جدیدی است که برای اندازه‌گیری فعالیت‌های عصبی مرتبط با مغز کاربرد دارد و به کنترل امواج مغزی می‌پردازد. اما سوال اصلی این‌جاست که این کنترل چطور اتفاق می‌افتد؟

در ابتدا الکترودها روی سر بیمار قرار می‌گیرد تا فعالیت مغزی فرد ثبت شود. الکترودها که وظیفه‌ی اندازه‌گیری فعالیت مغز را برعهده دارند، به دستگاه EEG متصل هستند. زمانی که مغز به محرک واکنش نشان دهد روی دستگاه، فیدبک موردنظر نمایش داده می‌شود.

ترکیب نوروفیدبک با FMRI باعث افزایش دقت این روش می‌شود. (FMRI با تصویربرداری از مغز تغییرات بسیار کوچک را ثبت می‌کند.) این روش درمان، طبق تحقیقات صورت‌گرفته توسط دکتر «جوئل ‌بار»، استاد دانشگاه تنسی، 85 تا 95 درصد برای بهبود اختلال نقص‌توجه و بیش‌فعالی (ADHD) مفید است.

درواقع این روش شکلی از آموزش امواج مغزی است که در آن، بازخوردهایی درباره‌ی سیستم‌های بدن به فرد داده می‌شود و به او آموزش می‌دهند تا سیستم‌ها را تغییر دهد. مثلا اگر هدف کاهش اضطراب باشد، چگونگی ایجاد امواج مغزی آلفا و اگر علائم ADHD باشد، چگونگی ایجاد امواج تتا و بتای مغزی آموزش داده می‌شود.

نوروفیدبک می‌تواند مکملی در کنار درمان‌های شناختی-رفتاری و دارویی باشد، یعنی باعث قطع مصرف داروها نمی‌شود اما در کاهش استفاده از داروها تاثیر زیادی دارد.

از دیگر فواید نوروفیدبک، می‌توان به نقش مکملش در درمان اختلالات زیر اشاره کرد؛

• افسردگی
• بیش‌فعالی کودکان و بزرگسالان
• میگرن
• استرس
• اضطراب اجتماعی
• کنترل خشم
• جلوگیری از وسوسه در سوء‌مصرف مواد
• اختلال در یادگیری
• مشکلات خواب
• افزایش تمرکز و حافظه
• وسواس فکری-عملی
• دردهای مزمن

کتاب مرتبط: نوروتراپی و نوروفیدبک تئودور جی چاپین

عوامل موثر بر اثر بخشی نوروفیدبک چیست؟

سن، یکی از عواملی است که در درمان با روش نوروفیدبک اثر دارد. مثلا برای درمان اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی (ADHD) در کودکان بهترین زمان تا قبل از 10سالگی و سنین دبستان است. نوروفیدبک قبل از 6 سالگی انجام نمی‌شود.

عامل مهم دیگر، نوع اختلال مغزی است چون اثربخشی نوروفیدبک بر هر اختلال متفاوت است. ژنتیک افراد، بر میزان درمان‌پذیری و کیفیت اجرای درمان و پروتکل درمانی هم در نتیجه، نقش تعیین‌کننده‌ای دارند.

آخرین مورد در اثرگذاری، مستمر بودن فرایند درمان و رعایت استمرار و نظم جلسات است. اگر فواصل بین درمان بیشتر از حالت نرمال باشد یا به‌صورت نامنظم انجام شود، به همان نسبت اثرگذاری کم خواهدشد. حداقل تعداد جلساتی که باید برای نوروفیدبک گذراند، 25 جلسه و زمان انجام آن 40 دقیقه است.

2- بیوفیدبک چطور انجام می‌شود؟

یک درمان بیوفیدبک معمولی 30 تا 60 دقیقه طول می‌کشد. این روش با بهبود قدرت ذهن، آگاهی از جسم و یادگیری مهارت‌ها در تسهیل فعالیت‌های روزانه و بهبود مشکلات جسمی به افراد کمک می‌کند.

زمانی که فرد از این روش استفاده می‌کند، می‌تواند کنترل بیشتری بر ذهن و بدن خود داشته‌باشد که همین امر به او برای کنترل بهتر بر سلامتی‌اش کمک می‌کند.

ارسال سیگنال از حسگرها به مانتیور نشان‌دهنده‌ی ضربان قلب، فشارخون، دمای پوست، فعالیت ماهیچه‌ای و تنفس است. برای مثال در زمان استرس این موارد تغییر دارد و فرد از مانتیور بازخورد فوری دریافت می‌کند. در این روش از دو تکنیک آرام‌سازی و تمرینات ذهنی استفاده می‌شود تا فرد بتواند دردهایی چون درد شکم، کمردرد و فشارخون را بهبود دهد.

روش‌های درمان بیوفیدبک چیست؟

در ادامه به بررسی روش‌های درمان بیوفیدبک می پردازیم.

• الکترومایوگرام

کاربرد: اندازه‌گیری میزان فعالیت عضلات و بهبود دردهایی چون کمردرد، سردرد، اختلالات اضطرابی، احیای عملکرد ماهیچه‌ها پس از جراحات

• حرارتی

کاربرد: اندازه‌گیری حرارت بدن و درمان سردرد و بیماری رینود (کاهش چشم‌گیر جریان خون در رگ‌های دست یا پای انسان)

• فعالیت الکترودرمال (EDA)

کاربرد: سنجش میزان تعرق بدن و درمان اضطراب و درد

• تغییرات ضربان قلب (HRA)

کاربرد: اندازه‌گیری ضربان قلب، درمان اضطراب، آسم، بیماری مزمن انسدادی ریه (COPD) و نامنظم شدن ضربان قلب

• نوروفیدبک یا الکتروانسفالوگرافی (EEG)

کاربرد: برای اندازه‌گیری امواج مغزی و درمان صرع، اختلالات نقص توجه و بیش‌فعالی (ADHD)

از بیوفیدبک در درمان کدام بیماری‌ها استفاده می‌شود؟

• آسم
• بیماری رینود
• بیماری روده‌ی تحریک‌پذیر
• گرگرفتگی شدید
• تهوع و استفراغ‌های ناشی از شیمی‌درمانی
• درمان بی‌اختیاری ادرار
• انواع سردرد
• ضربان‌های قلبی نامنظم
• فشار خون بالا
• صرع
• ترک شیشه

انواع بیوفیدبک چیست؟

• بیوفیدبک EMG (الکترومیوگرافی مبتنی‌بر فعالیت ماهیچه‌ای)
• بیوفیدبک HRV (تغییرپذیری ضربان قلب)
• بیوفیدبک تنفسی (مبتنی‌بر تنفس دیافراگمی)
• بیوفیدبک درجه حرارت بدن
• بیوفیدبک SC (پاسخ گالوانیک پوست یا اندازه‌گیری تعریق پوست)
• بیوفیدبک مبتنی‌بر امواج مغزی یا همان نوروفیدبک

کتاب مرتبط: راهنمای بالینی بیوفیدبک اینا خازان

3- تحریک جریان مستقیم ترانس کرانیال (tDCS)

می‌توان با tDCS به کمک تحریک‌پذیری بر قشر مغز، عملکرد مغز را تغییر داد. با وارد شدن جریانی ضعیف به جمجمه این تغییر اتفاق می‌افتد. این جریان اثر سوء بر عملکرد سلول‌های مغز ندارد و همچنین نیاز به بی‌هوشی یا هیچ‌گونه عمل جراحی ندارد. تنها عارضه‌ی احتمالی در این روش، قرمزی پوست سر در محل قرارگیری الکترودهاست.

تفاوت tDCS با ECT چیست؟

برخلاف  tDCSکه عارضه‌ای ندارد،  ECTیا شوک‌درمانی عوارضی همچون تنشج را به همراه دارد. شوک‌درمانی جریانی کوتاه، پرقدرت و دوسویه را به مغز وارد می‌کند.

برای مثال یکی از انواع درمان‌های شوک‌ مغزی، با ضربه‌ی الکتریکی انجام می‌شود؛ به این‌ترتیب که با عبور جریان برق از مغز، سعی در بهبودی اختلالات مغزی دارد. این کار با استفاده از دستگاه شوک‌درمانی انجام می‌شود و جریان برق را ازطریق دو الکترود به مغز وارد می‌کند. الکترودها ازطریق پوست با مغز ارتباط دارند.

امروزه ECT امن‌تر از گذشته است و هرچند ECT هنوز عوارض جانبی دارد ولی درحال حاضر این روش درمانی در شرایطی با جریان برق کنترل‌شده انجام می‌شود.

مطالب مرتبط: بررسی انواع هوش، ویژگی ها و مشاغل پیشنهادی برای هرکدام

تفاوت نوروفیدبک و بیوفیدبک چیست؟

اول از همه باید بدانید که نوروفیدبک و بیوفیدبک از یک خانواده هستند. اساس تکنیک نوروفیدبک، انجام بازی‌های فکری توسط بیمار در طول جلسات است. نوروفیدبک، فقط بر مغز متمرکز است و به افراد کمک می‌کند تا بین ذهن و بدن خود ارتباطی قوی ایجاد کنند.

این درمان با کمک حسگرهای  EEGامواج مغزی را در زمان واقعی زیر نظر دارد. افراد در طول درمان می‌توانند اطلاعاتی از امواج مغزی خود در زمان استرس و دیگر حالات روحی به‌دست بیاورند و با تمرین، آن‌ها را کنترل کنند.

بیوفیدبک، مجموعه‌ای گسترده از پاسخ‌های فیزیولوژیکی را شامل می‌شود. حسگرهای مختلف درطول بیوفیدبک، عملکردهای فیزیولوژیکی مثل تنفس و ضربان قلب را می‌خوانند.

بیوفیدبک می‌تواند به فرد مهارت‌هایی یاد بدهد تا روش‌های جدیدی را برای کنترل بدن خود تمرین کند.

مطالب مرتبط: علائم و راه های درمان استرس و اضطراب چیست؟

بازه های زمانی انجام نوروتراپی به چه صورت است؟

نوروتراپی بهتر است که در هفته سه روز و به‌صورت منظم انجام شود، یعنی فاصله‌ی بین این درمان‌ها بین 24 تا 48 ساعت طول بکشد.

نوروتراپی می‌تواند به‌صورت فشرده هم انجام شود، یعنی دو بار در روز با حداقل 1 ساعت استراحت بین درمان‌ها. این روش می‌تواند با روش‌هایی چون روان‌درمانی و ترومادرمانی همراه شود. هرچه تعداد جلسات بیشتر باشد، بالطبع نتایج سریع‌تر و بهتر خواهدشد.

مطالب پیشنهادی برای دانشجویان روانشناسی: کدام گرایش روانشناسی بهتر است؟

سخن پایانی

در مطلب فوق که توسط تیم تحریریه روان آموز گردآوری شده است، به بررسی کامل نوروتراپی و انواعش پرداختیم. چنانچه نظر و یا انتقادی دارید، می‌توانید در قسمت نظرات باما در ارتباط باشید.